Tarim deryasining hazirqi ikologiyilik barghanséri nacharlashmaqta

• Muxbirimiz méhribanning bu heqtiki programmisi
• Download story audio

Ezeldin Uyghurlarning hayatliq menbi'i we medeniyet böshüki dep atilip kelgen tarim deryasi asiya boyiche birinchi uzun ichki quruqluq deryasi bolup, qeshqer xoten, kösen, kirorendek qedimi sheherler uning keng sahillirigha jaylashqan hemde milyonlighan xelq, hésabsiz haywan, cheksiz orman - otlaq wadiliri bu ana deryadin su ichip, hayatliq dunyasini berpa qilip kelgen.

"Yéshil karidorlar" yoqimaqta

Aqsu deryasi, xoten deryasi we zerepshan deryalirining éqinliri qoshulup hasil bolghan bu deryaning uzunluqi jemi 2437 kilométir bolup, teklimakan qumluqining jenub we shimalida nurghunlighan toghraq ormanliqi arqiliq "yéshil karidorlar" ni shekillendürgen.

Lékin yéqinqi yillardin buyan, bu yerdiki toghraq ormanliqi yildin - yilgha qurup tügewatqanliqtin, "yéshil karidor" özining eslidiki tebi'iy ékologiyisini saqliyalmay, yoqap kétish aldida turmaqta. Shundaqla tarim derya süyimu yildin - yilgha qurup, mezkur jayning muhiti éghir derijide buzulghan.

Amérikida turushluq muhit tetqiqatchisi sadir ependi tarim deryasining su menbesi we uning ikologiyilik muhiti heqqide toxtilip mundaq dédi:

"Tarim deryasi üch chong tarmaq éqindin terkip tapqan. Bu üch chong tarmaq derya cherchen deryasi, xoten deryasi we aqsu deryasidin ibaret. Cherchen deryasi bilen xoten deryasining su menbesi ku'énlon téghidin bashlinidu. Aqsu deryasi bolsa tengri téghidin bashlinidu. Bu üch chong derya bir yerde qoshulup tarim deryasini shekillendüridu. Tarim deryasi tarim oymanliqining shimaliy qismini boylap, gherbtin sherqqe qarap aqidu. Lékin, éqin miqdarining yildin – yilgha azlishi sewebidin, 1972-yillardin bashlap lopnur kölige su yétip baralmaydighan haletke chüshüp qalghan.

Yéqinda, tengritagh tor bétide, tarim deryasining hazirqi haliti we uni yaxshilash heqqide mexsus maqale élan qilin'ghan bolup, maqalide yéqinqi yillardin buyan, qalaymiqan boz yer échish we qalaymiqan su ishlitish sewebliridin derya boyidiki toghraqliqning zor buzghunchiliqlargha uchrighanliqi, shundaqla bügünki kün'ge kelgende "yéshil karidorlar" ning heqiqeten yoqap kétish girwikige yetkenliki ashkarilan'ghan. Hemde bu heqte choqum jiddiy heriketke kélip, yéterlik chare - tedbirlerni qollinish kérekliki alahide tekitlen'gen.

Tarim deryasining muhitini yaxshilash üchün nopusni azaytish kérek

Radi'omizning ziyaritini qobul qilghan muhit tetqiqatchisi sadir ependi "tarim deryasining ékologiyilik muhiti bu qeder buzulghan shara'itta, uni öz esilige keltürüsh nahayiti tes" dep tekitlep, eger xitay hökümiti tarim deryasining muhitini yaxshilaymiz deydiken, aldi bilen shu jaydiki su menb'esidin paydiliniwatqan nopus azaytish kérek" dep körsetti.

Tengritagh tor bétide élan qilin'ghan maqalida éytilishiche, tarim deryasi boyidiki toghraq ormanliqi 50 - yillardiki 810 ming modin barghanséri aziyip hazirqi 11 ming mogha chüshüp qalghan. Tarim oymanliqidiki teklimakan we qomtagh chöllikining köp qisimliri birliship ketkenliktin, ariliqtiki 218 - nomurluq dölet tash yolining köp qismi qum astida qalghan.

Tarim deryasigha su qoyup bérish mesilini hel qilalmaydu

Tarim deryasining töwen éqinida élip bérilghan tekshürüshler heqqidiki doklatta körsitilishiche, 50 - yillardin béri, texminen 10 kilométir kengliktiki yéshil yépinche üsümlükliri 2 kilométir ariliqqa chüshüp qalghan. Yéshil karidordiki toghraqliq orman pütünley weyran bolup ketken. 1321 Kilométir uzunluqtiki ghol éqin binemlerge su bashlash sewebidin 300 kilométir qisqirap ketken.

Tekshürüsh doklatida yene, döletning 2 - liniye chong yoli yeni 218 - nomurluq dölet tash yolining cherchen we korla arisidiki 160 kélo métirliq qismining qumluq hojumigha uchrighanliqi hemde 100 parche qumluqning bir -birige qoshulup ketkenliki qatarliq ehwallar otturigha qoyulghan.

Xitay hökümiti 2001 - yilidin buyan, tarim deryasining muhitini yaxshilaymiz dep, tarim deryasigha su qoyup bérish pilanini tüzüp chiqqan.

Tengritagh tor bétining yéqinda bergen xewiride körsitilishiche, 2004 - yiligha qeder, tarim deryasigha 7 qétim su sélin'ghan bolup, bundaq qilish arqiliq tarim deryasining ékologiyilik muhiti az- tola yaxshilinishqa qarap mangghan. Lékin muhit tetqiqatchisi sadir ependi : " tarim deryasini hergizmu bu xil usul arqiliq qutquzup qalghili bolmaydu " dep qarighan. (Méhriban)