Tarim deryasining ékologiyilik buzghunchiliqqa uchrishining sewebliri néme?(1)

• Muxbirimiz gülchéhrening bu heqtiki melumati
• Download story audio

1998-Yili 11-noyabir küni bir ayal paxtizarliqta paxta termekte. Ishlepchiqirish-qurulush armiyisining köplep boz yer échishi we suni aldi bilen ishlitish hoquqi, tarim deryasining töwen éqimini qurup kétish xewipige élip kelmekte. AFP

Yéqinqi on yildin buyan tarim wadisida qalaymiqan boz yer échish ewji alghanliqtin tarim deryasining süyining azlap kétishi hemde derya wadisining ékologiyisining éghir derijide buzulushini keltürüp chiqarghan idi. Tarim wadisida yüz bergen tebi'iy apet, achchiq sawaqlardin kéyin xitay hökümiti bulturdin bashlap tarim wadisida boz yer échishni toxtitishni qarar qilghan idi. Shundaqla xewerlerde tarim wadisining ékologiyisini tüzeymiz dégendek sewebler bilen xitay da'irilirining tarim wadisida keng da'iride su insha'ati qurulushi élip bériwatqanliqi melum.

Qayta agahlandurush

Tarim deryasining ikki qénida mana shundaq qurulushlar élip bériliwatqan bir mezgilde yéqinda xitay hökümiti mexsus uxturush chüshürüp tarim deryasining ikki teripide her qandaq boz yer échish herikitige yol qoyulmaydighanliqini qayta élan qildi shundaqla bu belgilimige xilapliq qilghuchilarning qattiq jazagha uchraydighanliqi heqqide qayta agahlandurush berdi.

"Tarim deryasini tüzesh qurulushi" dep atalghan qurulush belgilimiside tarim deryasini sughurush menbesi qilghan keng da'iridiki déhqanchiliq ishlepchiqirish meydanliri étizlarda, shalgha oxshash köp su telep qilidighan zira'etlerni térimasliq, suni téjep ishlitish, muhit mesililirini hel qilish, ékologiye bilen iqtisad ottursidiki mesilini toghra bir terep qilish qatarliqlar belgilen'gen. Shundaqla bu qurulush arqiliq téjelgen su menbesining boz yer échishqa ishlitishke qet'iy yol qoymasliq tekitlen'gen.

Mesililer yenila éghir

Gerche nöwette bu belgilimilerge asasen shundaqla hökümetning tarim wadisida boz yer échishqa yol qoymasliq qanunlirigha asasen, tupraq su bashqurush orunliri, baj we jama'et xewpsizlik tarmaqliri hökümet hemde qanun organliri birliship tarim deryasi wadisida boz yer achidighan, ékologiyini buzidighan qilmishlargha zerbe bériwatqan bolsimu, uninggha da'ir mesililer yenila mewjut bolup turmaqta iken. Ana derya atalghan tarim deryasi ezeldin süyi elwek muhiti güzel, Uyghur élining jenubiy étigidiki étizlirini köllirini su menbesi bilen teminleydighan muhim su bayliq menbesi. Tarim wadisidiki bostanliqlarmu ana deryani boylap jaylashqan bolghachqa emgekchan Uyghur xelqimu tebi'iy halda bu suyi elwek, muhiti güzel tarim boyigha makanlashqan. Hemde bu makanni déhqanchiliq baghwenchiliki bilen téximu awatlashturup, bo'astanlashturup kelgen.

Bulghinishning sewebi néme?

Tarim deryasi su menbesidin qalaymiqan paydilinip, deryaning ékologiyilik muhit tengpungsizliqini keltürüp chiqiriwatqanlar kimler? esirler boyi mushu diyarda makanlashqan xelqmu ?

Bulargha jawab élish üchün tarim deryasi boyidiki yézilargha téléfon qilduq. Tarim wadisidiki qedimi makanlardin bolghan aqsu shayar nahiyisining kentidin bir déhqan, tarim deryasidiki özgirishlerni ökünüsh bilen tilgha élip, tarim deryasida yéqinqi yillardin béri suning köp azlap ketkenliki, deryadiki biliqlarning yoqap ketkenliki, déhqanchiliqtimu su kemchil ikenliki heqqide éytti.

Nime üchün esirler boyidolqunlap kelgen tarim deryasi bügünki künde azlap kétidu ? güzel tarim wadisi ékologiyisi nime üchün yéqinqi yillarda téz buzghunchiliqqa uchraydu?

Bu mesililerge yerlik Uyghur xelqidin emes belki 50 yildin buyan tarim deryasining yuqiriqi éqinlirini yeni su mol munbet yerlirini igilep téz sür'et bilen kéngiyip, keng kölemde boz yer échip nopusi hessilep köpiyiwatqan xitay ishlepchiqirish qurulush déwiziyiliridin sürüshte qilishimizgha toghra kélidu.

Chünki keng kölemde boz yer échiwatqanlarmu déwiziyidiki xitay köchmenliri, chünki derya éqinlirini tosup su ambarlirini quriwatqanlarmu, su köp ishlitilidighan zira'et, köktatlarni tériwatqanlarmu shular.

Biz tarim deryasining buzghunchiliqqa uchrash mesilisini tarim deryasining yuqirqi éqinini boylap jaylashqan xitay ishlepchiqirish qurulush armiyisi -1 diwiziye -6 polkining su bashqurush ornigha téléfon qilip soriduq. Bu polkining su bashqurghuchisining jawablirini kéyinki programmimizdin anglighaysiz. (Gülchéhre)