Tarim deryasining ékologiyilik buzghunchiliqqa uchrishining sewebliri néme?(2)

• Muxbirimiz gülchéhrening bu heqtiki melumati
• Download story audio

2003-Yili 13-séntebir küni bügür nahiyisidiki bir néfitlikte tartilghan resim. Xitay hökümitining gherbni échish siyasiti bilen, Uyghur élining tebi'iy bayliqlirini qalaymiqan échip ichkirige yötkesh we xitay köchmenlirini Uyghur élige keng kölemde yötkesh netijiside Uyghur élining ékologiyisi éghir buzghunchiliqqa uchrimaqta. AFP

Tarim deryasi Uyghur diyaridiki 9 chong derya 144 östeng éqinlarning su menbesi. U öz baghrida yette yérim milyondin köp xelqni baqidu. Emma Uyghur élige jan bériwatqan bu ana deryada nöwette yildin‏- yilgha su azlap, barghanche éghir késelge giriptar bolghandek alametler körülmekte.

Ana deryaning zari

Tarim wadisidiki déhqanlarning bildürüshiche, esirler boyi dolqunlap kelgen tarim deryasining héchqachan süyining toxtap qalghinini anglap baqmighan bolup, bu pesillik derya, etiyaz, küz pesilliri suyi ewjiydighan qish peslidimu suyi üzülmey tinich aqidighan derya idi.

Biraq yéqinqi yillardin béri, nopusning köpiyishi, deryadin her xil östenglerning ayrilishi, su ambarlirining qurilishi, derya wadisida toxtimay boz yerlerning échilip, nechche yüz kilométirgha sozulghan qedimiy hem tebiy ormanlarning weyran qilinishi bilen tarim deryasining süyi barghanche azlap hetta bezide peqetla su aqmas bolup qalghan.

Tarim deryasigha néme boldi? bu derya yene dolqunlinarmu? uningda hayatliq suliri yene ilgirikidek mewj urarmu? bu mesililer mushu deryagha tayinip hayat kechürüp kelgen déhqanlarni teshwishlendürgen bolsa, qisqighine bir nechche on yil ichide tarim ékologiyiside yüz bergen ejellik özgürüshler ékologiye mutexessislirini oylandurmaqta ular bu yer sharida 68 milyon yillardin béri saqlan'ghan toghraqqa oxshash qedimiy ösümlüklerning buningdin kéyin dunyadin qurup kétidighanliqini tesewwur qilghinida endishige chüshmekte.

Gherbni échish buzghunchiliqi

Mutexessisler shundaqla hökümet orunliri tarim deryasining néme sewebtin süyi azlap töwenki éqimida su üzülüsh hadisisi körülwatqanliq sewebini éniqlap bilginige 10 yillar boldi. Hetta tarim deryasini eslige keltürüsh üchün, bu jayda boz yer échishni toxtitish, su bayliqidin qalaymiqan paydilinishqa yol qoymasliq, tarimni tüzesh qurulushi qilishqa oxshash belgilime hem siyasetler bilen heriket qiliwatqanliqi melum.

... Lékin ottura hem yuqiri éqinlarning tereqqiyatini közde tutqanda, töwenki éqimning bedel tölishige toghra kélidu. Bundaqche éytsam rasla bir birige ziddiyetlik mesilidek körünidu. Emma töwendiki éqindiki bir parche yerning ékologiyisini dep yuqiri éqindiki bunche köp nopusning menpe'etige tesir yetküzüshke bolmaydu?

Emma bu tarimning ilgiriki halitige qaytishigha qanchilik rol oynidimu? bu namelum. Matériyallarda körsitilishiche, tarim deryasining omumi uzunliqi 1300 kilométir bolup töwenki éqini 300 kilométir etrapida. Tarim deryasi su bashqurush idarisining melumatigha asaslan'ghanda, tarim derya wadisida 42 nahiye, jem'iy 55 bingtu'en polkliri bar bolup, 1970 yillardin buyan tarim derya süyining ishlitilishi 10 hesse éship ketken. Tarim deryasining yuqiri éqinini igiliwalghan bingtu'en polkliri yillardin béri tarim deryasining süyini heddi- hésabsiz ishlitip kelgen bolupmu gherbni échish borini bilen kelgen boz yer achquchilar yéqinqi on yildin buyan tarim deryasida qanun'gha xilap halda téximu zor buzghunchiliqlarni élip barghan.

Mesilen 2004 - yili 24 - mayda tengritagh tor bétide tarim derya wadisida 3000 mo yerning qanunsiz échilghanliqini xewer qilghan idi. Uyghur éli istatistika idarisining élan qilishiche 2000 - yilidin buyanla tarim derya wadisida 189 ming mo boz yer yéngidin échilghan bolghachqa tarim deryasi éghir bésimgha uchrighan. 1958 - Yilidin hazirgha qeder 28 ming géktar toghraqliq weyran qilin'ghan. Tarim deryasini qutquzush uninggha tayinip hayat kechürüwatqan insan hem janliq shundaqla bu tupraqni qutquzghanliq bilen teng.

Tarim deryasining muhim bash éqinliridin aqsu deryasi wadisida 2001 - yilidin hazirgha qeder échilghan boz yer 102 ming mogha yetken bolup, buning 30 ming mogha yéqinini yerlik igiligen bolsa 80 ming modin köprekini xitay ishlepchiqirish qurulush armiyisi -1 déwiziyisi igiligen. Kishini chöchütkidek bu sanliq melumatlarni xitay hökümet da'iriliri élan qildi. Undaqta xitay hökümiti néme üchün bu tarixqa waqtida xatime bermidi? néme üchün tarim deryasining shundaqla tarim wadisining bunche éghir buzghunchiliqlargha uchrushigha qarap turdi?

Bingtu'en kadiri bilen söhbet

Yéqinqi 10 yildin buyan boz yer échish téz bolup ketti. Shunga tarim deryasidimu su bir az jiddi bolup qaldi.

Bulargha jawab élish üchün biz tarim deryasining yuqiriqi éqinlirini igilep yatqinigha 50 yildin ashqan ishlepchiqirish qurulush armiyisining déhqanchiliq meydanliridin 6 - polkining su bashqurush ornigha téléfon qilduq. 6 - Polkining su bashqurush kadiri gaw ziyaritimizni qobul qilip, "tarim deryasining mesilisi bingtu'en bilen yerlik xelqning menpe'et toqunishigha taqishidighan mesile" dep körsetti.

‏‏- Men mushu polkining bash su bashqurghuchi kadiri. Biz 6 - polkmu tarim derya wadisi hésablinimiz, lékin biz yuqiri éqimida aqsu deryasi bizdin ötidu. Polkimiz déhqanchiliqqa tayinidu, biz asasen tarim süyi bilen étizlirimizni sughirimiz. - Töwenki éqinda hazir su toxtap qaptu silerde su barmu? - bizde su barghu, tarim deryasida héchqachan su toxtimaydu, qishtimu aqidu. Töwenki éqimda su toxtap qaldi. Shunga su ishlitighan orunlarda azraq su yétishmeslik bar. Hazirche bizning polkqa anche éghir tesiri yoq. Emma hökümet hazir tarim deryasini örgertish su téjesh qurulushi qiliwatidu. - Biz burun peqetla arpa, sey köktat miwilerge oxshash köprek sughirilidighan zira'et térilghularni térattuq. Hazir bezi kéwez bughdaygha oxshash zira'etlernimu tériydighan bolduq. - Tarim deryasidin bingtu'ende qanchilik adem tarim süyige tayinidu? ‏ -‏ tarim wadisida -1 diwiziyisini alsaq 20 polkta jem'iy 300 ming nopus tarimning süyini ichidu. Yerlikler asasen töwenki éqinida, anche bilmeymen. ‏ - Hökümettin nöwette tarim wadisida boz yer échishni toxtitish heqqide belgilime chüshüptu, boz yer échish pütünley toxtitildimu? ‏ - shundaq, emma éhtiyajgha asasen yer astidin quduq kolap dégendek usullar bilen yene boz yer échish ishliri anche munche bar, emma keng kölemlik boz yer échish toxtitildi. Yéqinqi 10 yildin buyan boz yer échish téz bolup ketti. Shunga tarim deryasidimu su bir az jiddi bolup qaldi. ‏- Bilishimizche bingtu'enning keng kölemde boz yer échish heriketliri, su ambarlarni qurushi bilen tarim deryasining ékologiyisigimu zor tesir körsitiptu, bu mesililer ilgiri qiyas qilinmighanmu? ‏- yéqinqi yillarda boz yer échish heqiqeten zor bolup ketti, deryaning su menbe'esimu bésimgha uchridi. Lékin méningche muhitqa buzghunchiliq élip kelmidi eksiche biz quruq chöllükni échip u yerlerni kökerttuq. ‏- Emma boz yer keng kölemde échilip su menbesi heddi hésabsiz ishlitilgechke töwenki éqinda, yeni yerlikler olturaqlashqan jaylarda ékologiyilik buzghunchililar hemde su yétishmeslik kélip chiqiptu, hetta déhqanlarning ishlepchiqirishi hemde hayati éghir tesirge uchrawétiptu bu mesile silerning boz yer échish heriketlinglarning tesiridin emesmu?

U bu so'alimgha külke arilash chüshiniksiz pozitsiye bilen jawab qayturdi.

‏- Toghra yuqiriqi éqimida suning ishlitilishi bir qeder jiddi bolghachqa, töwenki éqimida su üzülüsh shu seweblik toghraqliqlar qurushqa oxshash ehwallar körüldi. Lékin ottura hem yuqiri éqinlarning tereqqiyatini közde tutqanda, töwenki éqimning bedel tölishige toghra kélidu. Bundaqche éytsam rasla bir birige ziddiyetlik mesilidek körünidu. Emma töwendiki éqindiki bir parche yerning ékologiyisini dep yuqiri éqindiki bunche köp nopusning menpe'etige tesir yetküzüshke bolmaydu. Ularning turmushini yaxshilaymiz, kirimini östürimiz deydikenmiz qaysi terepning éghir toxtaydighanliqi toghra deng salmisaq bolmaydu. - Undaqta töwenki éqimdiki yerlik déhqanlar qandaq qilidu, ular dawamliq bedel tölishi kérekmu? - hazir shu mesile, yuqiri uttur éqimda suni ishlitip bolghandin kéyin töwenki éqimgha su qalmaywatqan gep. Elwette töwenki éqimdiki déhqanlargha tesir qilidu, emdi bu mesilini hökümet siyasette tengshishi kérek. Belkim baj we bashqa heq élishta étiwar bérish arqiliq tengshise qandaqkin? bu mesilini qandaq hel qilish kérekki menmu bilmeymen. Bu bek ziddiyetlik mesile. (Gülchéhre)