Yaponiye impériyisi toplighan Uyghurlar heqqidiki matériyallar (1)

• Muxbirimiz ümidwarning bu heqtiki toluq melumati
• Download story audio

2005- Yili qazaqistanning sulaymanof namidiki sherqshunasliq institutining ghoja exmet sadwaqasof namidiki Uyghurshunasliq merkizi qazaqistanda turushluq amérika elchixanisining iqtisadiy yardimi bilen " qazaqistan Uyghurshunasliqidiki en'ene we yéngiliqlar" dégen téma astida xelq'araliq Uyghurshunasliq muhakime yighini achqan idi.

Bu yighinda qazaqistan, qirghizistan, rusiye, amérika, türkiye, yaponiye we xitay qatarliq döletlerning Uyghurshunas alimliri Uyghurlarning tarixi, étnografiyisi, tili, edebiyat we ijtima'iy-iqtisadiy mesililiri shuningdek ular folklor medeniyiti qatarliq köp saheler boyiche özlirining ilmiy maqalilirini oqup ötken hemde 2006-yili, Uyghurshunasliq merkizi mezkur yighinning maqalilirini toplap bir maqalilar toplimi neshir qilip tarqatti.

Uyghurlar heqqidiki muhim menbe- yaponiye asiya tarixiy matériyalliri merkizi

" Qazaqistan Uyghurshunasliqidiki en'ene we yéngiliqlar " dep atalghan mezkur maqalilar toplimi 2006-yili almutadiki "nash mir" neshiryati teripidin chiqirilghan bolup, bu toplamgha 40 parchigha yéqin maqale kirgüzülgen.

Toplamdiki maqalilar ichide kishini jelp qilidighan " Uyghurlar we yaponiye impériyisi" mawzuluq maqale özgiche bolup, yaponiyilik Uyghurshunas jun sugawara teripidin yézilghan mezkur maqalide ötken esirning 30-yilliridiki yaponiye impériyisining Uyghur éligha qaratqan siyasiti, yaponiyige barghan Uyghurlarning pa'aliyetliri shuningdek yaponlarning Uyghurlar bilen élip barghan türlük alaqiliri heqqide bayan qilinidu.

Aptor bu maqalini yézishta eyni waqittiki yaponiye hökümitining Uyghurlargha a'it toplighan arxip matériyalliri we bir qisim Uyghur tilida élan qilin'ghan maqalilarni menbe qilghan bolup, aptor Uyghurlargha a'it köpligen arxiplarning nöwette, "yaponiye asiya tarixiy matériyalliri merkizi" dep atalghan arxipxanida saqliniwatqanliqini körsitidu.

Uning yézishiche, mezkur arxipxanida toqquz tomluq" shinjangning siyasiy ehwali we uninggha munasiwetlik matériyallar toplimi" dep atalghan mexsus Uyghur éligha a'it höjjetler toplimi bar bolup, aptor bu höjjetler üstide mexsus tekshürüsh élip barghan. Bu toplam eshu waqittiki yaponiye hökümitining Uyghurlargha qaratqan siyasitini chüshinishte bekmu paydilinish qimmitige ige iken. Buningdin bashqa yene bir qisim yaponlarning qollirida ötken esirning 30-yillirida yaponiyige kelgen Uyghurlarning pa'aliyetliri we ularning hemde ular bilen munasiwet baghlighan yaponlarning yézip qaldurghan matériyallirimu saqlanmaqta.

Yapon Uyghurshunasi jun sugawaraning melumatlirigha asaslan'ghanda, 1939-yili mahmut muhiti bilen tokyogha kelgen Uyghurlarning ichidiki muhemmed emin islamining " muhajirette yoqalghan mujahidlirimiz" namliq kitabchisi 1941-yili tokyoda neshir qilin'ghan. Bu kitabta Uyghurlarning musteqilliqi üchün küresh qilip, kéyin chet' ellerge chiqip ketkendin kéyin, chet memliketlerde wapat bolghan Uyghurlarning ehwali bayan qilin'ghan.

Bulardin bashqa yene komura fuji'o yazghan tokyo, béyjing , shangxey qatarliq jaylarda Uyghurlar bilen uchrashqan yaponluq musulmanlar heqqidiki "yaponiye islam tarixi" namliq kitabmu bar bolup, buningdimu Uyghurlar heqqide xéli köp melumatlar orun alghan.

Sherqiy türkistan islam jumhuriyiti yaponlarning diqqitini tartqan

Jun sugawaraning otturigha qoyushiche, yaponiye hökümitining ötken esirning aldinqi yérimidiki Uyghur éligha a'it siyasitini chüshinishtiki eng muhim matériyal yenila shu toqquz tomluq "toplam" bolup, bu jem'iy 7500 bettin ibaret, buninggha 1926-yilidin 1944-yilighiche bolghan azghina kem 20 yilliq matériyal kirgüzülgen. Buning ichide 1933-yili sherqiy türkistan islam jumhuriyiti qurulghan chaghdiki weziyetke a'it matériyallar 7300 betni igiligen bolup, bu pütün matériyallarning %97 ni igileydu.

" Mana buningdin yaponiye hökümitining shu mezgildin bashlap shinjang weziyitige diqqet qilishqa bashlighanliqini körüwélishqa bolidu" dep höküm chiqiridu yapon alimi sugawara ependi. Uning bayan qilishiche, eyni waqitta "shinjang"ning etrapidiki döletlerge orunlashturulghan yaponiye konsulxaniliri mesilen, kabul, kalkutta, nowosibirsk, shangxey qatarliq jaylardiki konsulxanilar shinjanggha munasiwetlik axbaratlarni toplap, yaponiye diplomatiye minstirliqigha yollap bérish bilen teng yene musteqilliq dewasi qilghuchilar bilen uchriship turghan. Bolupmu, sherqiy türkistan islam jumhuriyiti yimirilgendin kéyin uning qalduq rehberliri hindistan, afghanistan, türkiye, misir qatarliq döletlerdin sirt yene tokyo, shangxeylergimu yétip kelgen bolup, yaponiye diplomatliri ular bilen da'im uchriship, uchurlarni toplighan.

Muhemmed imin bughraning uchurliri

"Yaponiye asiya tarixiy matériyalliri merkizi "dep atalghan mezkur arxipxanidiki toqquz tomluq Uyghur éligha a'it toplamda yene "xoten emirining sözliri" dégen neqiller köp uchrighan bolup, bu yerde tilgha élin'ghan "xoten emri" 1932-yili qurulghan xoten hökümitining emiri muhemmed imin bughradur.

Xoten qozghilangchilirining rehbiri muhemmed imin bughra 1934-yili tungganlar bilen bolghan urushta yéngilip, kabulgha kétip, shu yerde bir mezgil panahlinish jeryanida yaponiyining kabuldiki konsulxanisi bilen da'im alaqiliship, Uyghur élining ehwalini yaponiye da'irilirigha melum qilip turghan iken.(Ümidwar)