Yaponiye impériyisi toplighan Uyghurlar heqqidiki matériyallar (2)

• Muxbirimiz ümidwarning bu heqtiki toluq melumati
• Download story audio

Yaponiye alimi jun sugawaraning " yaponiye impériyisi we Uyghurlar " mawzuluq maqaliside körsitilishiche, yaponiye asiya tarixiy matériyalliri merkizi tüzgen toqquz tomluq mexsus Uyghur éligha a'it matériyallar toplimida yene 1937-yili général mahmut muhiti shéng shiseyning suyiqestidin qutulup, chet ellerde küch toplap, qaytidin musteqilliq herikiti qozghash meqsitide hindistan'gha chiqip kétip, u yerde ikki yil turghandin kéyin 1939-yili bashqa 14 kishini élip yaponiyige kélip, pa'aliyet élip barghanliqigha munasiwetlik köpligen uchurlarmu bar.

Jun sugawaraning yézishiche, yaponiye hökümiti mahmut muhitining tokyodiki we xuxxot qatarliq jaylardiki pa'aliyetlirini yéqindin közetken bolup, ularning ish pa'aliyetliri heqqide xéli yéterlik melumatlar mewjut. Bu matériyallar mahmut muhitining 1939-yilidin taki wapat bolghiche bolghan ariliqtiki ish heriketliri jümlidin yaponiye hökümitining Uyghur musteqilliq herikitige tutqan pozitsiyisini chüshinishte muhim paydilinish qimmitige igidur.

Yaponiyide öylen'gen toxti bayning hékayisi

Jun sugawaraning yézishiche, yaponiye da'iriliri mahmut muhitining qeshqerdiki chéghidila uning heriketlirini közetken bolup, hetta yaponiye eyni waqitta shing shiseyning qeshqerdiki atliq diwiziyige ewetken buyruqi we mahmut muhitining süritigiche qolgha chüshürüwalghan. Yaponiye da'iriliri mahmut muhitining junggo elchixanisi bilen uchrishishini közitish bilen birge yene özliri bilenmu körüshüshige yol achqan.

Bu toplamda maxmut muhitining 1939-yili 4-ayning 1-küni yaponiyige kelgenliki éytilghan bolup, toplamda mezkur 15 kishining ismi uchraydu. Maxmut muhitidin qalsa, bularning ichide 2-nomurluq shexs bay ezizi, uningdin qalsa üchinchi nomurluq shexs süptide toxti bay bolup, u yaponiyilik ayalgha öylen'gen hemde ikkinchi jahan urushidin kéyin yaponiyide musapirchiliqta yashap, 1955-yili késel bilen tokyoda wapat bolghan. U sözlep bergen uning qeshqerdiki bayashat hayati, qeshqerning ehwali we bashqa mesililerge a'it melumatlar 2- jahan urushidin kéyin yaponiye metbu'atlirida élan qilin'ghan.

Mahmut muhiti yaponiyidin ümid üzgen

Aptorning qarishiche, toplamdiki Uyghurlargha a'it matériyallar 1939-yilidin kéyin aziyip ketken bolup, bu yaponiye hökümitining Uyghur éligha köngül bölüshni dawamlashturmighanliqi bilen munasiwetlik. Chünki bu chaghda, yawropada urush partlidi, arqidinla tinch okyanda urush yüz berdi.

Shu wejidin yaponiye hökümitining shinjang mesilisige köngül bölüshke cholisi tegmidi. Jun sugawaraning tehlil qilishiche, ene shu sewebtin mahmut muhiti yaponiyidin ümid üzüp, junggogha kétishke mejbur boldi. Mahmut muhitimu toxti bay bilen muhemmed emin islamini yaponiyide qaldurup, bashqa 13 kishini élip junggogha qaytip, béyjingdiki qumul wang sariyida turghan. Kéyin xuxxotqa bérip, ularning bir qisimi qoy béqip tirikchilik qilishqa tirishqan.

Uyghurlarni közitish orni takéchi sariyi

Bu chaghda yaponiye hökümiti biwasite ular bilen alaqe qilmisimu, lékin yaponiyining xitayning shimalidiki bezi organliri adem ewetip ular bilen alaqiliship turghan. Mesilen manjuriye tömür yol shirkitining takéchi isimlik bir adimi da'im xuxxotqa bérip, maxmut muhiti qatarliqlar bilen körüshüp turghan. U 1943-yili xoxxotqa takéchi sariyi dep atalghan bir orun qurghan bolup, Uyghurlar da'im bu yerge kélip qonup yürgen. Gerche takéchi sariyi manjuriye tömür yol idarisining shöbisi bolsimu, lékin takéchi ependi Uyghurlar bilen dawamliq ariliship, ulardin köp melumatlarni igiligen.

Yapon alimi jun sugawaraning otturigha qoyushiche, takéchi sariyining qurulup, takéchi ependining Uyghurlar bilen qoyuq munasiwet ornitishi tasadipiy hadise emes bolup, aptorning tehlil qilishiche, buningda bir siyasiy arqa körünüsh bar yeni bu yaponiye hökümitining ilgiri ching sulalisi yolgha qoyghan " shimaliy junggoni tutup turush üchün ichki mongghuliyini saqlap qélish, ichki mongghuliyini tutup turush üchün shinjangni saqlap qélish" dégen sawaqni qobul qilghan.

Yaponiyining Uyghur éligha eng qiziqqan waqti 1933- 1938-yilliri

1945-Yili yaponiye urushta meghlup bolghandin kéyin ularning Uyghur élini chüshinishke urunush herikiti toxtap qalghan hemde Uyghurlarni bilidighan kishilermu azlap ketken.

Omumen, yaponiye alimi jun sugawaraning tekshürüshlirige qarighanda, yaponiye hökümitining Uyghur éligha eng qiziqqan waqti del 1933-1937-yilliri bolup, 1933-yili 12-noyabirda qeshqerde sherqiy türkistan islam jumhuriyiti qurulghanliqi yaponiye impériyisining bu zémin'ge alahide diqqet qilishini qozghatqan.

Bu nuqtini chüshen'gen sowét ittipaqimu yaponiyining sherqiy türkistan jumhuriyiti bilen alaqe ornitip, Uyghurlarning herikitini qollishining aldini élish üchün Uyghurlarning musteqilliq herikitini yoqitip, eksiche shéng shiseyni yölep turghuzush taktikisini belgiligen hemde shingshingshada 8-qizil armiye polkini turghuzup, yaponlarning ichki mongghul arqiliq Uyghur éligha kirishini tosmaqchi bolghan idi.(Ümidwar)