Abdul eziz chinggizxan damollamning "türkistan asiyaning qelbi" namliq esiri heqqide
2007.11.22
Abdul'eziz chinggizxan damollam qeshqer, hindistan we misirlarda uzun yil ilim tehsil qilghandin kéyin, oqughan ilmini we barliqini wetini we xelqi üchün atap shu yolgha hayatini teqdim qilghan, 20 esirning 30 we 40 yilliri Uyghur élide ilmiy aqartish ishlirida, jümlidin tarix we edebiyat sahesi boyiche dang chiqarghan kishidur.
Sirajidin ezizi bilen söhbet
Sirajidin ezizi mundaq dédi :" chinggizxan damollam dini medriside oqup yétishken alim bolsimu, dindarliq bilen wetenperwerlikni oxshash köretti. Mezkur kitabining muqeddimiside éniq qilip "insanlarni dunya we axirette ebediy bext sa'adetke érishtüridighan nurghun mejburiyet we wezipiler bar, buning eng muhimi ikki mejburiyet bolup, buning biri diniy mejburiyet bolsa, yene biri weten aldidiki mejburiyettur" deydu. Bu ikki mejburiyetni ada qilghanliqini emeliyette körsitip bashqilargha ülge bolush yolida, diniy mejburiyetni ada qilish üchün qur'an kerimni Uyghur tiligha terjime qilip chiqsa, weten aldidiki mejburiyetni ada qilish üchün "türkistan asiyaning qelbi" namliq kitabini yézip, neshir qildurghan bolup, mezkur kitab bügün'ge qeder sherqiy türkistanning tarixini yazmaqchi bolghan mu'elliplerning aldinqi qatardiki muraji'et menbesi bolup kelmekte."
Sirajidin ezizining éytishiche, chinggizxan damollam "türkistan asiyaning qelbi" namliq mezkur kitabini yézish sewebi heqqide toxtilip, "men eqlimge kelgen kündin buyan küchlük imanimning türtkisi bilen insanlarning üstige yüklen'gen diniy we milliy wezipini ada qilishni hés qilip kelgen idim. Bo yolda weten'ge xizmet qilishni eyni zamanda din'ghimu xizmet qilghanliq bolup, birla waqitta ikki wezipini ada qilghanliq bolidu dep qarayttim. Bu ikki wezipini emelge ashurush yolida, sherqiy türkistanning dunyagha peyda bolghan künidin bügünki kün'giche bolghan tarixini ereb tili bilen bayan qilidighan chong ikki tomluq tarix yézip ismini "türkistan el xalide" dep atidim. Buning bilen din'gha we weten'ge xizmet qilip, allani we ümmetni razi qildim, dep qaridim. Bu kitabimni toluq neshir qilishni arzu qilghan bolsammu, buninggha waqit yar bermidi. Bir mezgil kütüshke toghra keldi. Bu mezgilde misirdiki türkistan jem'iyitining teklipi bilen sherqiy türkistanning tarixini qisqiche, emma toghra bayan qilidighan bu kitabni yézip chiqtim, tepsili melumat üchün "türkistan el xalide" namliq kitabimgha muraji'et qilinsun" dep yazidu.
Chinggizxan damollamning eserliri
Chinggizxan damollam özining qisqighine hayatida, Uyghur élining tarixi heqqide "erkin türkistan", Uyghur élining jughrapiyisi heqqide, "ulugh türkistan" qatarliq nesriy eserlerni, "güzel türkistan" namliq Uyghurche shé'irlar toplimini, "türkche tejwid", " Uyghur tilining morfologiyisi ", " Uyghur tilining sintaksis qa'idisi ", " türkistanda islamiyet ", "türk edebiyat tarixi", "türkistan el xalide", "türkistan qelbi asiya", "sewtul wijdan" qatarliq edebiyat tarixi, tarix, jughrapiye, shé'ir, grammatikigha a'it 12 parche kitab yézip weten'ge bolghan sadaqet we wapadarliqtin ibaret milliy burchini ada qilghan bolsa, qur'an kerimni Uyghur tiligha terjime qilish arqiliq özining semimiy sadiq we ixlasmen bir musulman ikenlikini namayen qilghan. "Tigh türkani" namliq farsche qesidisini yézip özining islam tonigha oriniwalghan batil éqimdikilerge bolghan ghezep nepritini bildürgen.
Chinggizxan damollamning qan ter serip qilip yazghan 13 parche kitabidin "türkistan asiyaning qelbi", "sewtul wijdan", " Uyghur tilining morfologiyisi " we "tigh türkani" qatarliq töt parche kitabila neshir qilin'ghan bolup, qalghan kitabliri neshir qilinish pursitige érishelmestin yoqap ketken. (Toxti)
Munasiwetlik maqalilar
- Rusiyide yéngi neshir qilin'ghan sherqiy türkistan jumhuriyiti heqqidiki kitablar
- Büyük inqilabchi alim muhemmed emin islamiy
- Wang lishyung ependi "mining gherbiy diyarim, sining sherqiy türkistaning" namliq kitabi heqqide izhat berdi
- Uyghur alim kammonar talipni xatirilesh murasimi alma'atada ötküzüldi
- Uyghur mesilisi yaponiye metbu'atlirida
- Sherqiy türkistan jumhuriyiti heqqide gherb dunyasida meydan'gha kelgen eserler
- Sowétler ittipaqi dewridiki Uyghur ziyaliylirining namayendisi abdulla rozi baqéyif toghrisida söhbet (2)
- Séning sherqiy türkistaning - méning gherbiy diyarim
- Sowétler ittipaqi dewridiki Uyghur ziyaliylirining namayendisi abdulla rozi baqéyif toghrisida söhbet (1)
- Almatada neshr qilin'ghan " Uyghur zéminida " namliq kitabta némiler bayan qilin'ghan? (3)
- Se'udi erebistanda tonulghan alim muhemmed ibrahim fezli xoteni
- Almatada neshr qilin'ghan " Uyghur zéminida " namliq kitabta némiler bayan qilin'ghan? (2)