Kishilik hoquq közitish teshkilati taylandtin xitaygha qayturulghan bir Uyghur musapirni sürüshtürdi

Merkizi amérikining nyuyork shehiridiki dunyawi tesirge ige xelq'ara ammiwi teshkilatlardin kishilik hoquqni közitish teshkilati tayland hökümitining mezkur döletke qéchip chiqip panahliq sorighan Uyghur musapirliridin nur muhemmetni 6‏-awghust xitay da'irilirige tapshurup bergenlikini tenqidlep, tayland we xitay da'iriliridin nur muhemmet bilen derhal körüshüshke ruxset qilishni telep qildi. Mezkur teshkilatning ilgiri sürüshiche, tayland köchmenler da'iriliri nurmuhemmetni xitay emeldarlirigha tapshurup bergen bolsimu, biraq uning xitaygha qayturup élip kétilgenliki yaki hazirgha qeder taylandta tutup turuluwatqanliqi melum emesken. Lékin mezkur teshkilat tünügün élan qilghan bayanatida agahlandurup, nur muhemmetning xitaydek Uyghurlargha ten jazasi bérish, iz-déreksiz yoqitiwétish we qanunsiz tutqun qilish xatirisige ige bir döletke qayturulushi, uni ten jazasigha uchrashtin ibaret éghir xewpke duchar qilidighanliqini bildürgen. Mezkur teshkilat tayland da'irilirini eyiblep, uningdek xelq'ara ten jazasigha qarshi turush ehdinamisige imza qoyghan bir döletning kishilerni “Ten jazasigha uchrash éhtimalliqi yuqiri bir döletke qayturushi” cheklinidighanliqini bildürgen.

Kishilik hoquqni közitish teshkilatining asiya ishliri mes'uli doktor sofiye richarson bu munasiwet bilen ziyaritimizni qobul qilip, nur muhemmet xitaygha qayturulsa ten jazasigha uchrash éhtimalliqi barliqini bildürdi. U “Bizning qarishimizche, xitayning yéqinqi yillardin béri xitaygha mejburiy qayturulghan Uyghurlargha tutqan pozitsiyisidin, eger nur muhemmet xitaygha qayturulsa uning ten jazasigha uchrash xewpi éghir. Tayland ten jazasigha qarshi turush xelq'ara ehdinamisige imza qoyghan bir dölet süpitide uni xitaygha qayturmasliqi kérek” dep körsetti.

Kishilik hoquqni közitish teshkilati nur muhemmet bilen körüshüshke ruxset qilishni telep qilipla qalmay yene, tayland hökümitini néme üchün özining tayland chégrisigha qanunsiz kirgüchi kishilerni bir terep qilish torghrisidiki qanun-belgilimige xilapliq qilip, nur muhemmetni xitay da'irilirige tapshurup bergenlikige chüshenche bérishini telep qilghan. Nur muhemmetning tayland köchmenler da'iriliri teripidin 6‏-awghust qolgha élinip, bankoktiki köchmenlerni tutup turush merkizige élip bérilghanliqi, uning bu yerde tayland chégrisigha qanunsiz kirish bilen eyiblen'genliki we xitay emeldarlirigha tapshurup bérilgenliki melum.

Kishilik hoquqni közitish teshkilati, xitayning nur muhemmetni ötküzüp bérishni resmiy telep qilmighanliqini shundaqla tayland da'irilirining uning üstidin resmiy tutush buyruqi chiqarmighanliqini ilgiri sürgen. U peqet bankoktiki köchmenlerni tutup turush merkizige élip kélinip, bu yerde xitay da'irilirige tapshurup bérilgen. U tayland qanunigha asasen tayland chégrisigha qanunsiz kirgenliki üchün sot mehkimisige chiqirilishi kérek idi. Kishilik hoquqni közitish teshkilati tayland da'irilirining uni sot mehkimisige chiqarmayla xitay emeldarlirigha tapshurup bergenlikini tenqid qilmaqta.

Kishilik hoquqni közitish teshkilati tayland da'irilirini mezkur diloda qanun tertipke boy sunmasliqining sewebini chüshendürüshke chaqirip, tayland hökümitining mezkur dilodin b d t musapirlar mehkimisini xewerdar qilmighanliqini, eger musapirlar mehkimisi xewerdar qilin'ghan bolsa, éhtimal uning siyasiy panahliq telipi közdin kechürülidighanliqini tekitligen. Richardson xanim munasiwetlik döletlerni musapirla rmesilisidiki qanun tertipke boysunushqa chaqirdi. U mundaq deydu: “Musapirlar mesiliside töwendiki qedemlerni bésish kérek. Biz nurghun döletlerni bu qedem boyiche ish qilishqa ilhamlandurimiz. Birinchisi, shu döletlerning normal qanun tertipige emel qilinishi kérek. Uyghurlarni xitaygha tapshurup bergende buningdin atlap ötüp ketmeslik kérek. Bundaq dilolarda bashtin-axir shu döletlerdiki qanuni tertipni boylap méngish lazim. Shuning bilen birge, Uyghurlarning nahayiti éghir xepke duch kélish éhtimalliqi mewjut bolghanliqtin biz yene, Uyghurlargha munasiwetlik her qandaq déloni yerlik köchmenler da'iriliri choqum b d t musapirlar aliy komisariyatigha melum qilip, u kishining musapirliq salahiyiti yaki siyasiy panahliq telep qilidighan-qilmaydighanliqini aydinglashturush kérek.”

Nur muhemmet mezkur döletke qéchip chiqqan ikki yildin buyan tayland da'irilirining izchil teqib qilishigha uchrap kelgen idi. Tayland köchmenler idarisining mu'awin bashliqi général mayor fansak kasémansata bankoktiki bir qétimliq axbarat élan qilish yighinida ashkarilap, xitayning bankoktiki elchixanisi tayland da'irilirige nur muhemmetni “Shinjang” da partlitish we buzghunchiliq heriketlirini élip barghan atalmish bir “Térrorchilar” torining ezasi dep melum qilghanliqini bildürgen. Kishilik hoquqni közitish teshkilati tayland hökümet menbelirining nur muhemmet özining 2009‏-yili yüz bergen “5-Iyul weqesi” de rol oynighanliqini iqrar qildi dep körsetken bolsimu, biraq uning jinayi qilmish sadir qilghanliqigha da'ir ishenchlik pakit bilen teminlimigenlikini bildürgen.

Nurmuhemmet ikki yildin buyan taylandta yashighan bolsimu, biraq uning xitaygha ötküzüp bérilishi, yéqinda xoten we qeshqerde partlighan weqelerdin kéyinla yüz berdi. Lékin bu weqe yéqinqi 10 kün ichide yüz bergen xitaygha qoshna eller Uyghur musapirlirini xitaygha ötküzüp béridighan birdin-bir weqe emes. Ötken heptide pakistan hökümiti balujistandin iran'gha mangghan 12 yoluchini tutup qélip, ulardin 5 Uyghurni xitaygha tapshurup bergen idi.