Teklimakan'gha kömülgen Uyghur medeniyiti


2007.07.23

Nöwette, Uyghurlarning derdige qiziqquchi chet'el alimlirining sani barghansiri köpiyipla qalmastin, Uyghurlarning shanliq medeniyiti we tarixigha qiziqquchilarning sanimu hessilep artip barmaqta. Uyghur tarixi, medeniyiti we Uyghurlarning milliy iradisini ekis ettüridighan xewerler yawropa metbu'atlirida qedemde bir közge chéliqip turmaqta.

Téléwiziye qanilida teklimakan

7 - Ayning 17 - küni, gérmaniye téléwiziye qanili a r t e qanilida fransiye arxé'ologlirining teklimakan'gha kömülgen Uyghur medeniyet yaldamilirini qézish jeryani ekis ettürülgen bir sa'etlik höjjetlik filim tamashibinlarning nezirige sunuldi.

Mezkur filimda, Uyghur millitining, axirqi ikki ming yildin artuq bir zaman öz wetinining yipek yolining tügüni bolushtek ewzellikidin paydilinip, dunya munbiride dewir sürgen seltenetlik tarixi we medeniyet yaldamilirini yorutup bérishni meqset qilghan bolup, filimda Uyghur qol hünerwenliri ishlep chiqarghan ajayip nepis öy saymanliri we kishining zoquni qozghaydighan renglik kiyim - kéchekler alahide körgezme qilin'ghan. Teklimakan qumliqidin tépilghan bu asare - etiqilerni fransiye arxé'ologliri Uyghur arxé'ologi abdurusul idris ependi bilen birge qézip chiqarghan.

Uyghurlarning medeniyet tarixigha a'it pakitlar

Bu filimda, xitay hökümitining 1991 - yilidin bashlap chet`el arxé'ologlirining Uyghur diyarida arxé'ologiyilik qézish élip bérishigha yol qoyghanliqini, nurghunlighan qimmetlik medeniyet yadikarliq iznalirining bolsa, ilgiri xitaylar teripidin weyran qiliwétilgenlikini, shundaq bolushigha qarimay, eger teklimakan qumluqida qédirip tekshürüshni izchil dawam qilghan teqdirde, Uyghurlarning shanliq medeniyet we dölet tarixigha a'it nurghunlighan pakitlarni qolgha keltürgili bolidighanliqini ochuq eskertken hemde qézip élin'ghan jesetlerge keydürülgen ajayip chirayliq kiyim- kécheklerni örnek süpitide körsetken.

Bu arxé'ologiye etritige teklimakan etrapida yashaydighan Uyghur déhqanliri tögiler bilen yol bashlap mangghan bolup, ular kériye nahiyisining qaradöng rayoni we yumulaq qum rayonlirida nuqtiliq tekshürüsh élip barghan.

Arxé'ologlar bu rayonlardin mumiya qilin'ghan jesetlerni tapqan. Jesetlerning miladidin ikki ming yil ilgiriki dewrge mensupliqini we ularning sériq tenlikler irqigha emes, belki hindi-yawrupa qan tipidiki aq tenlikler irqigha mensup bolghan Uyghurlarning ejdadliri ikenlikini ilmiy tekshürüshler netijiside ispatlap, xitay arxé'ologlirining köz aldidila élan qilghan. Ikki ming yillar ilgiri teklimakan girwekliride dewir sürgen kériye hakimiyitige we medeniyitige tewe bolghan bu yaldamilar üstidiki tetqiqat hélimu dawam qilmaqta iken. Bolupmu, yumulaq qum rayonidin tépilghan besh neper jeset pütün saqlan'ghan bolup, jesetler oralghan yung rextlerning süpiti bu qétimqi tekshürüshke qatnashqan arxé'ologlarni heyran qaldurghan. Ular jesetning bash söngiki we beden halitini hemde kiygen sap milliyche kiyimlirini modil qilip turup, kompyutér arqiliq ularning esli qiyapitini yaritip chiqqan. Kompyutérda yaritilghan bu qiyapet tipik Uyghur qedimiy ejdadlirining simasini gewdilendürüp bergen.

Bu filimda namratchiliq we bichariliq ichide yashawatqan Uyghurlarning turmushimu eks ettürülgen bolup, kériye déhqanlirining nöwettiki hali we xitay hökümitining Uyghurlargha qiliwatqan heqsizliqliri közge chéliqip turidu.

Xewerlerge qarighanda, hazir Uyghur élida fransiye arxé'ologiye etritidin bashqa, en'giliye, türkiye we bashqa ellerning arxé'ologiye etretlirimu tekshürüsh élip barmaqta iken. (Ekrem)

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.