Б д т: хитайда ғәйрий инсаний қийнаш усуллири йәнила омумйүзлүк мәвҗут

• Мухбиримиз әркинниң бу һәқтики мәлумати
• Download story audio

Бирләшкән дөләтләр тәшкилатиниң түрмидики қийнаш әһвалини тәкшүридиған алаһидә вәкили мәнфред новак әпәнди2005 - йили 14-ноябир күни виенадики ишханисида. AFP

Б д т кишилик һоқуқи кеңишиниң тән җазасини тәкшүргүчи алаһидә әмәлдари манфред новак өткән һәптә австирийә пайтәхти виянада б д т ниң хитай кишилик һоқуқи хатирисигә даир әң йеңи доклати тоғрисида мухбирларни күтүвелиш йиғини өткүзүп, хитайда сиясий өктичиләр вә уйғур, тибәт қатарлиқ милләт мәһбуслириға тән җазаси бериливатқанлиқини билдүрди. Манфред новак "хитайда тән җазаси бурунқиқа қариғанда нисбәтән азайған болсиму, лекин ғәйрий инсаний усулларда тән җазаси бериш йәнила омумйүзлүк мәвҗут " дәйду.

Хитай инкар қилип, өзини ақлап кәлмәктә, бирақ тән җазаси омумйүзлүк мәвҗут

Лекин хитайниң виянадики б д т штабида турушлуқ даимий вәкили ша зукаң новакниң доклатини рәт қилди. Гәрчә ша зукаң доклатниң тоғрилиқиға гуман билән қарайдиғанлиқини билдүргән болсиму, лекин мәркизи ню - йорктики хитай кишилик һоқуқи тәшкилатиниң мәсули лю чиң, б д т ниң доклатидики хитайда тән җазасиниң омумйүзлүк мәвҗут икәнликигә даир мәзмунларни тоғра, дәп көрсәтти.

Лю чиң "мениңчә бу доклаттики мәзмунлар тоғра. Җуңго кишилик һоқуқ җәһәттики тәнқидләргә изчил түрдә инкар қилиш позитсийиси тутуп, өзини ақлап кәлмәктә. Мән он нәччә йил түрмидә ятқанлиқим, түрмидин чиққандин кейин кишилик һоқуқ саһәсидә хизмәт қилип, бу җәһәттә тәтқиқат вә тәкшүрүш елип барғанлиқим үчүн, көргән вә билгәнлирим новакниң тәкшүрүш доклатини испатлимақта. Бу доклатни әмәлий бир доклат дийишкә болиду. Җуңгода тән җазаси омумйүзлик мәвҗүт" дәйду.

Хитай кишилик һоқуқи тәшкилатиниң мәсули лю чиң 1979 - йилдин 1992 - йилғичә җәмий 10 йил хитай түрмисидә ятқан хитай өктичи затлириниң бири.

Манфред новак, 2005 - йили күздә бейҗиң, лхаса вә үрүмчиләрдә тәкшүрүш елип берип, тән җазасиниң хитайда омуми мәвҗут икәнликини елан қилған. У, үрүмчидә тәкшүрүш елип барғанда "ява кәптәр" һикайисиниң аптори нурмәмәт ясин билән түрмидә көрүшкән вә тәкшүрүштин кейин елан қилған доклатта нурмәмәт ясинниң түрмидә тән җазасиға учриғанлиқини тәкитлигән иди.

Австралийидә яшайдиған хитай муһаҗири сүн лийоң, тән җазасини хитай түрмилиридә омумйүзлүк вә кәң кәләмдә мәвҗут һадисә, дәп әскәртмәктә. У, "мениң 7 йиллиқ түрмә һаятим шуни испатлайдуки, тән җазаси хитайда омумйүзлүк, кәң көләмдә мәвҗут болған, һәр күни, һәр минутта йүз берип турудиған әһвал "дәйду.

Сүн лийоң, хитайдики йиллирида "демократик җуңго", "даң авази" дегән сәрләвидә йәр асти җорнал чиқарған вә бу сәвәбтин қолға елинип 1991 - йилдин 1998 - йилғичә бейҗиң чинчең түрмиси, бейҗиң 1 - вә 2 - түрмилиридә 7 йил ятқан.

Новак виянадики мухбирларни күтүвелиш йиғинида, "тән җазаси мәһбусларни җисманий- роһи җәһәттин азарлайдиған вә уларға вәһимә салидиған кишилик һоқуққа хилап еғир җинайи қилмиш "дәйду.

Хитай хәлқаралиқ әһдинамиларға қол қойған болсиму иҗра қилмай кәлди

Лю чиңниң әскәртишичә, хитайда омумйүзлүк мәвҗут болған тән җазаси узундин бери давамлишип келиватқан һадисә. У, "бу һадисә һазирғичә үнүмлүк түрдә контрол қилинмиди. Тән җазаси икки җәһәттин елип берилмақта. Бири, сақчи, гундипайлар елип баридиған тән җазаси. Йәнә бири түрмидики мәһбусларни ишлитиш. Түрмини бир қисим мәһбуслар арқилиқ башқуруш. Бу мәһбусларни мәһбуслар арқилиқ уруш, тән җазаси бериштин ибарәт", дәп көрсәтти.

Хитай даирилири 2004 - йили тунҗи қетим "дөләт кишилик һоқуққа капаләтлик қилиду вә уни һөрмәт қилиду" дегән маддини асасий қанунға киргүзди. Хитай кишилик һоқуқ тәтқиқат җәмийитиниң әскәртишичә, хитай һазирғичә "б д т тән җазасиға қарши туруш әһдинамиси" ни өз ичигә алған 20 түрлүк хәлқара кишилик һоқуқ әһдинамисиға имза қойған. Хитай тән җазасиға қарши туруш әһдинамисини 1986 - йили тәстиқлиған вә 1988 - йили рәсмий йолға қойған болсиму, лекин кишилик һоқуқ тәшкилатлири һазирғичә хитайни бу әһдинамиға хилаплиқ қилмақта, дәп әйибләп кәлди.

Хитай кишилик һоқуқ тәтқиқат җәмийитиниң тор бетидә, "кишилик һоқуқни чегрисиз, дәп қараш хата, кишилик һоқуқ мәсилисидә һәр қайси дөләтләр охшаш өлчәм қолланса болмайду, кишилик һоқуқни тәңри бәргән әмәс, дәп йезилған. Бу сөзләр америка мустәқиллиқ хитабнамисиниң " әркинлик тәңри тәрипидин берилгән тәбий һоқуқтур " дегән роһиға рошән селиштурма шәкилләндүргән. (Әркин)