Тәйвән мутәхәссиси икки қирғақ вәзийитиниң кәлгүсигә үмидсиз қариди


2006.03.27
chenshuibian.jpg
Тәйвән президенти чен шуйбйән 28-феврал күни тәйбейдә өткүзүлгән хатириләш паалийитидә. AFP

Икки қирғақ мәсилиси бойичә даңлиқ тәйвән мутәхәссиси яң нйәнзу йеқинда вашингтондики карниги хәлқара тинчлиқ фонди җәмийитидә баянат берип, буниңдин кейинки бир қанчә йиллардики икки қирғақ мунасивитигә үмидсиз қарайдиғанлиқини билдүрди. Шундақла у йәнә тәйвәндики гоминдаң партийисиниң рәиси ма йиңҗюни, өктичи партийиниң рәһбири болуш параситигә игә әмәс дәп көрсәтти

яң нйәнзу тәйвәнниң юқири дәриҗилик сиясәт тәтқиқат кеңишиниң баш секретари болуп, у 23‏- март күни карниге хәлқара тинчлиқ фонди җәмийитидә 1996‏- йилидики тәйвән башқурилидиған бомба кризисидин тартип һазирғичә болған 10 йил ичидики тәйвән боғизиниң бихәтәрлик вәзийитини асасий тема қилип мулаһизә йүргүзгән. Бу муһакимә йиғиниға америка ташқи ишлар министирлиқи вә дөләт мудапиә министирлиқидики әмәлдарлар һәмдә икки қирғақ мәсилисидики бир қисим мутәхәссисләр қатнашқан. Һәтта бу йиғинға йәнә америкидики хитай әлчиханисиниң хадимлириму кәлгән.

Хитай башқурулидиған бомба кризисини пәйда қилған

1996‏- Йили тәйвән президент сайлими мәзгилидә, хитай һөкүмити сайлам нәтиҗисигә тәсир көрситиш үчүн тәйвән боғизиниң әтрапида башқурулидиған бомба синиқини елип берип, бу йәрдә башқурулидиған бомба кризисини пәйда қилған иди. Мутәхәссис яң нйәнзуниң қаришичә, башқурулидиған бомба кризиси йүз бәргән 10 йилдин буян тәйвән боғизиниң бихәтәрлик вәзийити барғансери начарлап маңған.

яң нйәнзу бундақ болушидики асаслиқ сәвәбни, икки тәрәп һөкүмити арисидики сиясий ихтилапниң барғансери чоңейиватқанлиқи, хитайниң һәрбий күчиниң барғансери ешиши һәмдә хитай чоң қуруқлуқиниң баш көтүрүши вә хәлқарадики орниниң көтүрүлүши дәп көрсәтти. Шундақла у йәнә, шу сәвәбтин һазир тәйвәнниң хәлқара җәмийитидики паалийәт даирисиниң барғансери кичикләп кетиватқанлиқини тәкитлиди.

Икки қирғақниң һәрбий вәзийити техиму кәскинлишиду

Бурун үзүлүп қалған сөһбәт чоқум тез әслигә кәлтүрүлүши керәк. Икки қирғақ оттурисида сөһбәт қанили болмаслиқ наһайити нормал болмиған бир әһвал. Йәнә бирси, хитай тәрәп бир нәрсигә инкас қайтурғанда шу мәсилиниң нәтиҗисини нәзәрдә тутуп туруп инкас қайтуруши керәк. Һәммила ишниң җәряниға асасәнла инкас қайтурса мувапиқ болмайду.

яң нйәнзу йәнә икки қирғақ мунасивитиниң йеқин кәлгүсидики тәрәққиятиға үмидсиз қарайдиғанлиқини билдүрди. Икки қирғақ мәсилисидики даңлиқ мутәхәссис яң нйәнзу йиғиндин кейин әркин асия радиосиниң зияритини қобул қилди. У мундақ деди:

"Һәммидин муһими алди билән тәйвән өзидики сиясий вәзийәт техиму кәскинлишши мумкин. Болупму тәйвәнниң игилик һоқуқи мәсилиси тәйвәндә очуқ мулаһизә қилинишқа башланса, бу хитайдики қорал ишлитиш еқимини күчәйтиду. Бундақ болғанда икки қирғақниң һәрбий вәзийити техиму кәскинлишиду дегән гәп"

яң нйәнзу сөзидә йәнә, бир йилдин көпрәк вақиттин кейин чен шүйбйән һөкүмитиниң йеңи асасий қанун турғузушни омумлаштуридиғанлиқини, у чағда бу, хитайниң ахирқи қизил сизиқиға йетип тәйвән вәзийитини пәрәз қилиш техиму тәс болудиған һаләткә чүшүрүп қойидиғанлиқини ейтти. яң нйәнзу йәнә, урушниң алдини елиш үчүн, икки тәрәпни сөһбәт өткүзүшкә һәмдә бейҗиң тәрәпни тәйвәнниң ишлириға унчивала сәзгүр болуп кәтмәсликкә чақирди. У мундақ деди:

"Бурун үзүлүп қалған сөһбәт чоқум тез әслигә кәлтүрүлүши керәк. Икки қирғақ оттурисида сөһбәт қанили болмаслиқ наһайити нормал болмиған бир әһвал. Йәнә бирси, хитай тәрәп бир нәрсигә инкас қайтурғанда шу мәсилиниң нәтиҗисини нәзәрдә тутуп туруп инкас қайтуруши керәк. Һәммила ишниң җәряниға асасәнла инкас қайтурса мувапиқ болмайду".

Хитайниң позитсийисидики өзгириш

Хитайниң муавин баш министири вен җябав хитай хәлқ қурултийи йиғинида, тәйвән демократийә илғарлиқ партийиси тәйвән мустәқиллиқи низамидин ваз кәчсила, андин хитайниң буниңға актип инкас қайтуридиғанлиқини һәмдә кеңишиш елип баридиғанлиқини билдүргән иди. Буниңдин башқа йәнә, хитай сиясий кеңәш рәиси җя чиңлинму йеқинда тәйвән мустәқиллиқини тәрғип қилидиған затлар билән ғәйрий рәсмий алақә қилишни халайдиғанлиқини билдүрди. яң нйән зу әпәнди бу аламәтләр хитай һөкүмитиниң сөһбәт өткүзүшкә болған ишикни техи йепивәтмигәнликидин дерәк беридиғанлиқини ейтти.

Лекин бир қисим анализчилар һазир хитайниң тәйвәнгә тутуватқан юмшақ сиясәтлири бәкла юмшақ, қаттиқ сиясәтлири болса һәддидин зиядә қаттиқ болуп кетиватқанлиқини билдүрмәктә. Мәсилән, қаттиқ сиясәт дегәндә хитайниң тәйвәнгә қарита чиқарған "дөләтни парчилашқа қарши қануни", юмшақ сиясити болса, хитайниң тәйвән өктичи партийилири билән болған мунасивитини яхшилиши вә уларға мүшүк ейиқ совға қилиши қатарлиқлар.

яң нйәнзу әпәнди хитайниң қаттиқ сиясәт қоллинишиниң әскичә тәсир пәйда қилидиғанлиқини ейтип мундақ деди:

"юмшақ сияситиниң бәк юмшақ болуп кетиши, хитайниң юмшақ сияситигә техиму ишәнч бағлиғанлиғидин болиду. Әмди қаттиқ сияситиниң техиму қаттиқ болуп кетиши, тәйвән хәлқиниң хитайға болған наразилиқини күчәйтип қойиду".

Тәйвәндики гоминдаң партийисиниң рәиси ма йиңҗю һәққидә тохталған яң нйәнзу, униң өктичи партийиниң рәиси болуш параситигә игә әмәсликини, болупму тәйвәнниң бихәтәрлик мудапиә ишлириға йетәрлик көңүл бөлмәслики һәмдә конкрет сиясәт оттуриға қоялмаслиқиниң ма йиңҗюниң асаслиқ йетәрсизликлири һесаблинидиғанлиқини ейтти. (Пәридә)

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.