Teywen mutexessisi ikki qirghaq weziyitining kelgüsige ümidsiz qaridi

Teywen prézidénti chén shuybyen 28-féwral küni teybéyde ötküzülgen xatirilesh pa'aliyitide. AFP

Ikki qirghaq mesilisi boyiche dangliq teywen mutexessisi yang nyenzu yéqinda washin'gtondiki karnigi xelq'ara tinchliq fondi jem'iyitide bayanat bérip, buningdin kéyinki bir qanche yillardiki ikki qirghaq munasiwitige ümidsiz qaraydighanliqini bildürdi. Shundaqla u yene teywendiki gomindang partiyisining re'isi ma yingjyuni, öktichi partiyining rehbiri bolush parasitige ige emes dep körsetti

Yang nyenzu teywenning yuqiri derijilik siyaset tetqiqat kéngishining bash sékrétari bolup, u 23‏- mart küni karnigé xelq'ara tinchliq fondi jem'iyitide 1996‏- yilidiki teywen bashqurilidighan bomba krizisidin tartip hazirghiche bolghan 10 yil ichidiki teywen boghizining bixeterlik weziyitini asasiy téma qilip mulahize yürgüzgen. Bu muhakime yighinigha amérika tashqi ishlar ministirliqi we dölet mudapi'e ministirliqidiki emeldarlar hemde ikki qirghaq mesilisidiki bir qisim mutexessisler qatnashqan. Hetta bu yighin'gha yene amérikidiki xitay elchixanisining xadimlirimu kelgen.

Xitay bashqurulidighan bomba krizisini peyda qilghan

1996‏- Yili teywen prézidént saylimi mezgilide, xitay hökümiti saylam netijisige tesir körsitish üchün teywen boghizining etrapida bashqurulidighan bomba siniqini élip bérip, bu yerde bashqurulidighan bomba krizisini peyda qilghan idi. Mutexessis yang nyenzuning qarishiche, bashqurulidighan bomba krizisi yüz bergen 10 yildin buyan teywen boghizining bixeterlik weziyiti barghanséri nacharlap mangghan.

Yang nyenzu bundaq bolushidiki asasliq sewebni, ikki terep hökümiti arisidiki siyasiy ixtilapning barghanséri chongéyiwatqanliqi, xitayning herbiy küchining barghanséri éshishi hemde xitay chong quruqluqining bash kötürüshi we xelq'aradiki ornining kötürülüshi dep körsetti. Shundaqla u yene, shu sewebtin hazir teywenning xelq'ara jem'iyitidiki pa'aliyet da'irisining barghanséri kichiklep kétiwatqanliqini tekitlidi.

Ikki qirghaqning herbiy weziyiti téximu keskinlishidu

Burun üzülüp qalghan söhbet choqum téz eslige keltürülüshi kérek. Ikki qirghaq otturisida söhbet qanili bolmasliq nahayiti normal bolmighan bir ehwal. Yene birsi, xitay terep bir nersige inkas qayturghanda shu mesilining netijisini nezerde tutup turup inkas qayturushi kérek. Hemmila ishning jeryanigha asasenla inkas qaytursa muwapiq bolmaydu.

Yang nyenzu yene ikki qirghaq munasiwitining yéqin kelgüsidiki tereqqiyatigha ümidsiz qaraydighanliqini bildürdi. Ikki qirghaq mesilisidiki dangliq mutexessis yang nyenzu yighindin kéyin erkin asiya radi'osining ziyaritini qobul qildi. U mundaq dédi:

"Hemmidin muhimi aldi bilen teywen özidiki siyasiy weziyet téximu keskinlishshi mumkin. Bolupmu teywenning igilik hoquqi mesilisi teywende ochuq mulahize qilinishqa bashlansa, bu xitaydiki qoral ishlitish éqimini kücheytidu. Bundaq bolghanda ikki qirghaqning herbiy weziyiti téximu keskinlishidu dégen gep"

Yang nyenzu sözide yene, bir yildin köprek waqittin kéyin chén shüybyen hökümitining yéngi asasiy qanun turghuzushni omumlashturidighanliqini, u chaghda bu, xitayning axirqi qizil siziqigha yétip teywen weziyitini perez qilish téximu tes boludighan haletke chüshürüp qoyidighanliqini éytti. Yang nyenzu yene, urushning aldini élish üchün, ikki terepni söhbet ötküzüshke hemde béyjing terepni teywenning ishlirigha unchiwala sezgür bolup ketmeslikke chaqirdi. U mundaq dédi:

"Burun üzülüp qalghan söhbet choqum téz eslige keltürülüshi kérek. Ikki qirghaq otturisida söhbet qanili bolmasliq nahayiti normal bolmighan bir ehwal. Yene birsi, xitay terep bir nersige inkas qayturghanda shu mesilining netijisini nezerde tutup turup inkas qayturushi kérek. Hemmila ishning jeryanigha asasenla inkas qaytursa muwapiq bolmaydu".

Xitayning pozitsiyisidiki özgirish

Xitayning mu'awin bash ministiri wén jyabaw xitay xelq qurultiyi yighinida, teywen démokratiye ilgharliq partiyisi teywen musteqilliqi nizamidin waz kechsila, andin xitayning buninggha aktip inkas qayturidighanliqini hemde kéngishish élip baridighanliqini bildürgen idi. Buningdin bashqa yene, xitay siyasiy kéngesh re'isi jya chinglinmu yéqinda teywen musteqilliqini terghip qilidighan zatlar bilen gheyriy resmiy alaqe qilishni xalaydighanliqini bildürdi. Yang nyen zu ependi bu alametler xitay hökümitining söhbet ötküzüshke bolghan ishikni téxi yépiwetmigenlikidin dérek béridighanliqini éytti.

Lékin bir qisim analizchilar hazir xitayning teywen'ge tutuwatqan yumshaq siyasetliri bekla yumshaq, qattiq siyasetliri bolsa heddidin ziyade qattiq bolup kétiwatqanliqini bildürmekte. Mesilen, qattiq siyaset dégende xitayning teywen'ge qarita chiqarghan "döletni parchilashqa qarshi qanuni", yumshaq siyasiti bolsa, xitayning teywen öktichi partiyiliri bilen bolghan munasiwitini yaxshilishi we ulargha müshük éyiq sowgha qilishi qatarliqlar.

Yang nyenzu ependi xitayning qattiq siyaset qollinishining eskiche tesir peyda qilidighanliqini éytip mundaq dédi:

"Yumshaq siyasitining bek yumshaq bolup kétishi, xitayning yumshaq siyasitige téximu ishench baghlighanlighidin bolidu. Emdi qattiq siyasitining téximu qattiq bolup kétishi, teywen xelqining xitaygha bolghan naraziliqini kücheytip qoyidu".

Teywendiki gomindang partiyisining re'isi ma yingjyu heqqide toxtalghan yang nyenzu, uning öktichi partiyining re'isi bolush parasitige ige emeslikini, bolupmu teywenning bixeterlik mudapi'e ishlirigha yéterlik köngül bölmesliki hemde konkrét siyaset otturigha qoyalmasliqining ma yingjyuning asasliq yétersizlikliri hésablinidighanliqini éytti. (Peride)