Xitay hökümiti tyen'enmin weqesi heqqide yenila jim -jit bolup turmaqta

• Muxbirimiz méhribanning bu heqtiki melumati
• Download story audio

1989 ‏- Yili 4 iyun oqughuchilar herikiti yüz bergendin ta hazirgha qeder,xitay hökümiti bu heqtiki uchurlarni izchil halda kontrol qilish bilen bir waqitta,xitayning herqaysi metbu'atlirining bu heqte melumat bérishinimu qet'iy cheklep kelgen. Köpligen analizchilar "xitay hökümitining 4 ‏- iyun weqesige tutqan bu xil pozitsiyisi ularning mezkur tarixiy weqedin pütünley özini qachuriwatqanliqini shundaqla ularning öz xelqighe intayin mes'uliyetsizlik qiliwatqanliqini körsitip béridu " dep bildürmekte. Ular yene" xitay hökümiti hazir 4 ‏- iyun weqesige desleptiki sus köz qarashtin hazirqi étibarsiz qarashqa ötti. Xitay hökümiti bundaq qilish arqiliq eyni chaghda dunyani zil - zilige keltürgen 4 ‏- iyun oqughuchilar herikitini kishilerning kallisidin pütünley chiqiriwetmekchi. Shunga ular yéqinqi yillardin buyan, 4 ‏- iyun'gha a'it herqandaq sözlükning intérnét tor bétige chiqip qélishini qattiq cheklesh bilen bir waqitta, xitay muxbirlirining bu heqte herqandaq xewer bérishige yol qoymay kelmekte.

Xitay hökümitining bu xil qilmishliri emeliyette özini ‏- özi aldighanliqtin bashqa ish emes. Xitay hökümiti meyli qanche yoshursun, ular hergizmu dunyani aldiyalmaydu" dep körsetmekte.

Amérika, xitay hökümitini 4 ‏- iyun weqesige qayta baha bérishke yene bir qétim ündidi

Amérika hökümiti yekshenbe küni mexsus doklat élan qilip, xitay hökümitini 4 ‏- iyun tyen'enmin oqughuchilar herikitige qayta baha bérishke yeni mezkur oqughuchilar herikitining namini eslige keltürüshke yene bir qétim ündidi. Amérika hökümiti élan qilghan mezkur bayanatta 4 ‏- iyun weqeside ölgenlerning sanining éniq bolushi kérekliki shundaqla mezkur weqede xitay hökümiti teripidin qolgha élin'ghan we iz -déreksiz yoqap ketkenlerning sani heqqidimu éniq bir melumat bolushi kérekliki otturigha qoyulghan. Bayanatta yene,xitay hökümitining eyni chaghda démokratik yol bilen namayish qilghan oqughuchilarni qanliq basturghanliqi qattiq tenqidlinip, béyjing hökümitining mezkur weqeni alliburun eslige keltürüshi kérekliki tekitlen'gen hemde xitay rehberlirining bundin kéyin 4 ‏- iyun pa'aliyetchiliri telep qilghan siyasiy islahatti yolgha qoyushi kérekliki eskertilgen.

4 ‏- Iyun weqesi yüz bergendin buyan, xitayda kishilik hoquq jehette héchqandaq ilgirilesh bolmighan

Analizchilarning bildürüshiche, 89 ‏- yili yüz bergen oqughuchilar herikitidin buyan, gerche bu 17 yil ichide xitay iqtisadiy jehette bir qeder tereqqiy qilghan bolsimu, kishilik hoquq mesiliside héchqandaq ilgirilesh bolmighan. Eksiche téximu zor chékinishler yüz bergen.

Xitaydiki dangliq awdokat pu jichyang 89 ‏- yili oqughuchilar herikiti yüz bergende béyjingdiki qanun uniwérsitétining oqughuchisi idi. Bu yil u 4 ‏- iyun weqesining 17 yilliq xatirilesh küni yétip kélishtin ikki kün ilgiri sepdashlirigha qol téléfon arqiliq xewer qilip, ularni 3 ‏- iyun küni kech tyen'enmin meydanida yighilishqa chaqirghan. Lékin 6 ‏- ayning 3 ‏- küni etigendila saqchilar teripidin tutup kétilgen.

Pu jichyanggha oxshash tyen'enmin meydanigha bérip matem bildürmekchi bolghanlar nurghun bolup, ularning hemmisi dégidek xitay hökümiti teripidin qattiq nazaret qilinip, beziliri mexpi qolgha élin'ghan. Mesilen, sendung uniwérsitétining pénsiyige chiqqan proféssori sün win'gu'ang 2 ‏- iyun küni poyiz bilen béyjinggha bérish yolida, sendung jama'et xewpsizlik saqchiliri teripidin béyjing poyiz istansisida tutulghan. Kéyin nazaret astida qalghan.

Radi'omizning ziyaritini qobul qilghan proféssor sün wén'gu'ang özining saqchilar teripidin qandaq tutulghanliqini sözlep kélip, özining ta hazirghiche nazaret astida ikenlikini melum qildi:

"6 Neper saqchi méni béyjingghiche qoghlap bérip, axiri béyjing poyiz istansisida qolgha élip jinen'ge qayturup keldi hemde méni qattiq soraq qildi. Ular méni 4 ‏- iyun küni qoyup bergini bilen öydin talagha chiqishimgha ruxset qilmidi. Öyning etrapida nurghun saqchilar bolup hazir men nazaret astida qaldim ".

Xitay tarixidiki eng qarangghu dewr

Ziyaritimizni qobul qilghan proféssor sun wén'gu'ang söhbet jeryanida yene 17 yildin buyanqi xitaydiki kishilik hoquq mesilisi heqqide toxtilip, mundaq dédi:

"Emeliyette bu 17 yildin buyan, xitayda, siyasiy jehette zor chékinish yüz berdi. Bu jeryanni biz xitay tarixidiki eng qarangghu dewr dep qarisaqmu bolidu. Kishilik hoquq éghir derijide depsende qilinmaqta, kishilerning erkin sözlesh hoquqi pütünley men'iy qilinip, tor betliride erkin pikir bayan qilghuchilar arqa ‏- arqidin tutulmaqta. Öktichiler we kishilik hoquq pa'aliyetchiliri xitay hökümiti teripidin qattiq basturulmaqta ".

Radi'omizning ziyaritini qobul qilghan béyjing shehiridiki awdokat ni yülen xanim xitayda mewjut boluwatqan mejburiy öy chéqish we öy köchürüsh mesilisi tüpeylidin köp qétim yerlik hökümet teripidin ziyankeshlikke uchrighan. Ni yülen xanim söhbet jeryanida bundin 17 yil ilgiriki oqughuchilar herikitide ölüp ketken sebdashlirini eslesh bilen birwaqitta, yéqinqi yillardin buyan xitaydiki mejburiy öy chéqish we öy köchürüsh herikitide, kishilik hoquqning heddidin tashqiri depsende qiliniwatqanliqini tekitlep, mundaq dédi :

"89 ‏- Yilidin ilgiri, yuqirilap erz qilghuchilar sani hazirqidek köp emes idi. Uning üstige u chaghlarda, hökümet her halda erz qilghuchilarni qobul qilatti. Lékin hazir bolsa bolsa yerlik hökümet erz qilghuchilarni qobul qilish bir yaqta tursun, eksiche türlük amallar arqiliq ularni basturup, ularning kishilik hoquqini xalighanche depsende qilidighan boldi. Ular hetta türlük héle‏ - mékirlerni ishlitish arqiliq, yuqirini aldap, puqralarni xalighanche bozek qilidighan boluwaldi ". (Méhriban)