Давасерин әпәндиниң ейтишичә, тебәт мәсилиси һәл болмиғичә хитай - һиндистан чегра мәсилиси һәл болмайду

2006-11-21

u1121-pmk.mp3

'Бирләшмә агентлиқи'ниң йеңи деһлидин хәвәр қилишичә, асияда хитай билән һиндистандин ибарәт бу икки чоң дөләт оттурисида 1990 ‏- йилидики сода миқдари 260 милюн америка доллири иди. 2006 ‏- Йилиға кәлгәндә 20 милярд америка доллириға йәтти. Әмди ху җинтав буниңдин кейин һиндистан билән 2010 ‏- йилиғичә 40 милярд америка доллирилиқ сода қилишни нишанлиди. Демәк, хитай билән һиндистанниң иқтисадий мунасивити барғансери йеқинлишип, сода миқдари барғансери юқири өрләватиду. Әмма, һәммигә аян болғинидәк, 1962 ‏- йили хитай-һиндистан оттурисида кәң көләмлик чегра урушини пәйда қилған қейин мәсилә техичә мәвҗут. Чегра мәсилиси узундин буян бу икки дөләтниң мунасивитигә путликашаң болуп келиватқанлиқи үчүн, һазир хитайму, һиндистанму бу мәсилидин йәнила әндишә қилмақта. Гәрчә улар бу җәһәттә бир-биригә ишәнмисиму, бир-биридин әндишә қилип турсиму, йәнила бир мунчә сода келишими имзалашти. Чегра мәсилисини һәл қилиш үчүн 'сөһбәтлишимиз' дейишити. Әмма йәнила келишәлмәйватиду. Хитай-һиндистан оттурисида чегра мәсилиси һәл қилинмиған, соғуқчилиқ йәнила мәвҗут болуп туруватқан әһвал астида, техиму конкретрақ қилип ейтқанда, чегра мәсилисиниң бир үчи тибәтләргә, бир учи уйғурларға четилип туруватса, бу икки дөләт өзиниң иқтисадий қизғинлиқини қандақ ашуруп, содини қандақ давамлаштуриду?

Һазир һиндистандики драмсала шәһиридә туруватқан тибәт зиялийси, 'тибәт учурлири журнили'ниң муһәррири дава серин әпәндиниң қаришичә, хитай билән һиндистандин ибарәт бу икки чоң дөләт сода миқдарини нәччә он милярдқа йәткүзүшни нишанлаватиду. Бу содиниң мәзмунидин қариғанда, хитай һиндиистанға, һиндистан хитайға наһайити көп мал чиқириду. Миниң қаришимчә, бу икки дөләт бир-биридин гуманлиниду, әндишә қилиду. Қаримаққа сақлиниватқан мәсилә елип берилидиған чоң содиға тәсир көрситәләйдиғандәк көрүнгини билән, әмәлийәттә буларниң оттурисида бир мунчә охшашлиқ бар. Бундақ нопуси дуня буйичә әң көп икки дөләт үчүн ейтқанда, бу сода йәнила бәк чоң сода әмәс. Булардики охшашлиқ пәйда қиливатқан сода қизғинлиқиға чегра соғуқчлиқи анчә чоң тәсир көрсүтәлмәйду. Әмма чегра мәсилиси давамлиқ мәвҗут болуп туриду.

Дава серин әпәндиниң хитай -һиндистан оттурисида узундин буян сақлинип келиватқан чегра мәсилисини қандақ һәл қилиғили болидиғанлиқи һәққидә мулаһизә қилишичә, тибәт мәсилиси үзүл-кесил һәл болмиғичә хитай билән һиндистан оттурисидики чегра мәсилиси һәл болмайду . Хитай билән һиндистан оттурисидики чегра мәсилиси дейиливатқан мәсилә бурун тибәт һөкүмити билән һиндистанға һөкүмранлиқ қиливатқан әнгилийә һөкүмити оттурисида түзүлгән келишим мәсилиси. Әйни вақитта тибәт һөкүмити билән әнгилийә һөкүмити оттурисида түзүлгән келишим билән һазирқи һиндистан һөкүмити билән хитай һөкүмитиниң гәрчә бағлиниши болсиму, әмма булар келишмниң игилири әмәс, бу чегра мәсилиси пәқәт тибәт мәсилиси үзүл-кисил һәл болғанда андин һәл болиду. Униңдин бурун, бу икки дөләт өзлири сөһбәт өткүзсә, өзиниң көз қаришини қоялайду, бәзи мәсилидә җидидийликни пәсәйтәлиши мумкин. Әмма мәсилини һәл қилалмайду. Демәк тибәт мәсилиси һәл қилинмиған әһвал астида , буниңға четишлиқ болған башқа мәсилиләрни, уйғурларға четилидиған мәсилиләрни һәл қилимән дегән гәптин гуманланмай болмайду.

Дава серин әпәндиниң ху җинтавниң һиндистандики зияритигә қарши намайиш қилған тебәтликләрниң әһвали һәққидә чүшәнчә беришичә, бу қетим ху җинтав һиндистанни зиярәт қиливатқанда, һәрхил намайиш қилип, наразилиқ билдүргән тебәтликләр асасән яшлар тәшкилатлири, аяллар тәшкилатлири яки далай лама тутқан оттуричә йолға қошулмайдиған көз қараштики сиясий өктичи тәшкилатлар . Улардин башқа , бу йил хитай хәлқ армийисиниң чегридин өткән тибәтликләрни етип өлтүргәнликигә ғәзәп -нәпритини билдүридиған кишиләр оюштурған намайишму бар. Бу намайишларниң далай лама билән яки муһаҗирәттики тибәт һөкүмити билән мунасивити йоқ. (Вәли)