Chén wéyjen: 'tibet tili 6 milyon tibetlikning jéni'

Süret, 19 - öktebir küni xitayning chingxey ölkisi rébkong nahiyisidiki minglighan tibet oqughuchilirining "qosh tilliq maarip"qa qarshi namayishidin bir körünüsh.

Chet'ellerdiki xitay démokratliridin yéngi zélandiyidiki chén wéyjen ependi bügün boshün tor békitide "tibet tili 6 milyon tibetlikning jéni" namliq maqalisini élan qilip, xitay hökümitining tibet qatarliq xitay bolmighan milletlerning ma'aripini xitaylashturush siyasitini eyiblidi.

Tibet oqughuchilirining ana tilini qoghdashni telep qilip élip barghan namayishi herqaysi sahediki démokratchilarning qollishigha érishti. Chet'ellerdiki xitay démokratliridin, yéngi zéllandiye gézitining xitayche nusxisining bash muherriri chén wéyjen ependi, tünügün maqale élan qilip, özining tibet oqughuchilirining ana tilini qoghdash yolidiki heqqaniy herikitini qollaydighanliqini bildürdi.

Chén wéyjen ependi ötken esirning 70 ‏ - yillirining axiri xitayda qozghalghan démokratik heriketlerge qatnashqan . U 1979 - yili xitayda démokratiyini teshebbus qilghini üchün, xitay hökümiti teripidin péchetlen'gen "chénjung" ‏(chöküwatqan dewr zhurnili)ning bash muherriri bolup ishligen. Zhurnal taqalghandin kéyin 1991 - yili yéngi zélandiyige köchmen bolup ketken chén wéyjen ependi xitayning démokratiye yoligha méngishini teshebbus qilip, köpligen maqalilerni élan qilghan.

Chén wéyjen ependi tünügün boshün tor bétide élan qilghan "tibet tili 6 milyon tibetlikning jéni" namliq maqaliside xitay hökümitining tibette yürgüzüp kelgen milliy siyasitini tenqidligen. U maqaliside "xitay kommunist hökümiti tibetler üstidin uzundin buyan milliy assimilyatsiye siyasitini yürgüzüp keldi. Bu xil assimilyatsiye qilip yoqitish istratégiyisi tibet tili hem tibet yéziqini yoqitish arqiliq, tibet rayonigha hökümranliq qilish meqsitige yétish usulida pilanlandi," dep yézish arqiliq xitay hökümitining tibetlerge téngiwatqan qosh tilliq ma'arip namidiki ma'aripni xitaylashturush siyasitini eyibleydu.

Aptor maqalide, xitay hökümitining tibetlerge qaratqan assimilyatsiye siyasitini emeliyleshtürüsh qedem basquchlirini mundaq sherhleydu: "xitay kommunist hökümitining bu xil assimilyatsiye siyasitini yürgüzüshining 1 - qedem basquchi,köpligen xitay köchmenlirini tibet rayonigha köchürüp apirish boldi. Ular bu yerning qatnishini rawanlashturup,zamaniwi égiz binalarni sélish arqiliq, rayon'gha köplep xitay köchmenlirini yötkep kélip, bu yerning medeniyet éqimini xitay medeniyet éqimigha aylandurup, yerlik tibet medeniyitini chetleshtürdi. Mana emdi 2 - qedemdiki istratégiyiside rayonda tibet ma'aripini, tibet teshwiqat organlirini xitaylashturush arqiliq tibet medeniyitini üzül -késil weyran qilmaqchi boluwatidu."

Aptor maqalisining axirida özining tibet oqughuchilirining tibet ma'aripini xitaylashturushqa qarshi naraziliq namayishini qollash pozitsiyisini bildürüp mundaq yazidu." Ana tilini, ana til medeniyitini qoghdash her bir milletning heq - hoquqi, emma kommunist hökümet köz aldidiki menpe'etnila közde tutup hazir bir milletni assimilyatsiye qilip yoqatmaqchi boluwatidu. Mana mushundaq bolghan iken, elwette tibet oqughuchilirining öz ana tilini qoghdash heqqi bar. Chünki tibet tili démek 6 milyon tibetlikning jéni."

Xitay weziyitini közetküchilerning qarishiche, chén wéyjen ependi maqaliside tilgha alghan, xitay hökümitining tibetlerni assimilyatsiye qilish siyasiti, emeliyette xitaydiki xitay bolmighan yene bir millet Uyghurlarghimu qaritilghan siyaset . Oxshash siyaset Uyghur aptonom rayonida ijra qiliniwatqan hetta Uyghurlargha qaritilghan assimilyatsiye siyasiti tibetlerdinmu éghir bolup, rayon'gha xitay köchmenlirini yötkesh, yash Uyghur -qiz yigitlirini erzan emgek küchi süpitide xitay ölkilirige yötkesh arqiliq rayondiki Uyghur nopusini shalanglashturush, " qosh tilliq ma'arip" nami arqiliq Uyghur ma'aripini xitaylashturush siyasiti alliburunla Uyghur élide yürgüzülüwatqini üchün, rayondiki Uyghurlarning xitay hökümitige bolghan naraziliqi bu yillarda barghanche kücheygen. Bultur yazda ürümchide partlighan "5 - iyul ürümchi weqesi" yerlik Uyghurlarning xitay hökümitining assimilyatsiye siyasitige qarshi qozghalghan eng zor kölemlik naraziliq herikiti déyishke bolidiken. Shunga bu yil 5 - ayda xitay hökümiti "shinjang xizmet yighini" échip, Uyghur aptonom rayonigha qaratqan milliy siyasitide melum burulush bolidighanliqini jakarlighan idi.

Emma, yighindin kéyin xitay hökümiti Uyghur aptonom rayonigha qaratqan siyasitide, rayonning iqtisadini yükseldürimiz dégen nam bilen rayonning bayliqini échip, xitay ölkilirige toshushni tézletkendin bashqa, rayonda qosh tilliq ma'arip nami astidiki xitayche ma'aripni mejburiy omumlashturushni téximu tézletken bolup, bu ehwal yerlik Uyghurlarning naraziliqini téximu kücheytken idi.

Dunya Uyghur qurultiyi bayanatchisi dilshat rishitning bildürüshiche, xitay hökümitini eng ensiritiwatqini emeliyette tibet oqughuchiliri teripidin qozghalghan "ana tilini qoghdash herikiti"ning Uyghur rayonigha kéngiyip, rayonda bultur yazda yüz bergen "5 - iyul ürümchi weqesi"dek zor naraziliq herikitining partlishidin endishe qilish iken.

Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.