Xitay tibetke ali aptonomiye béremdu?

• Muxbirimiz erkinning bu heqtiki melumati
• Download story audio

2004-Yili 13-dékabir küni, dalay lamaning alahide wekili Gyari Lodi Gyaltsen (solda) xitay we tibetni ziyaret qilip qaytip kelgendin kéyinki bir muxbirlarni kütüwélish yighinida. AFP

Tibet rohani dahisi dalay lamaning pewqul'adde elchisi lodi gyari bashchiliqidiki tibet wekiller ömiki charshenbe küni béyjingda xitay hökümiti bilen tibetke aliy aptonomiye bérish mesilisi boyiche mexpiy söhbet élip bérishqa bashlidi. Xitay terepke kompartiye merkizi komitét birliksep bölümidiki emeldarlar wekillik qilghan. Bu söhbet xitaylar bilen dalay lama wekillirining 2002 - yili xitay -tibet söhbiti eslige kelgendin béri 5 – qétimliq uchrishishi bolup hésablinidu.

Tibet mesilisining xitay teripidin étrap qilinishi

Emma hazirgha qeder élip bérilghan söhbetler tibet mesilisige munasiwetlik konkrét témilarda memnun qilarliq ilgirileshke érishelmidi. Xitay da'iriliri dalay lama wekillirining her qétimqi xitayda élip barghan ziyaritini "shexsiy ziyaret" dep chüshendürüp kelgen bolsimu, emma dalay lamaning bash söhbet wekili lodi gyarining ilgiri washin'gtonda tekitlishiche, tibetler xitay bilen bolghan uchrishishlar bolmidi dégende tibet mesilisining béyjing hökümiti teripidin étirap qilin'ghanliqini körsitidu, dep qaraydiken.

Hindistanning daramsala rayonidiki tibet sergerdan hökümitining bayanatchisi tubtun sampél, charshenbe küni tibet sergerdan hökümitining xitay - tibet söhbitidin kütidighan ümidlirini tilgha alghanda, "tibet xelqini özi üchün némining hemmidin muhimliqini özi belgilesh hoquqigha érishtürüsh " deydu. Tubtén sumpul bayanatida, dalay lamaning bash söhbet wekili lodi gyari we gasang jasularning béyjinggha yétip barghanliqini élan qildi. Emma tibet wekillirining xitay hökümiti bilen qaysi konkrét mesililer üstide sözlishidighanliqini, ularning qeyerlerge baridighan we kimler bilen uchrishidighanliqini élan qilmidi.

Söhbet témisi chongqurlashmaqta

Tibet sergerdan hökümiti jongxu'a xelq jumhuriyiti asasiy qanunining ramkisi ichide aptonomiye telep qiliwatidu. Bu dégenlik , bizning telipimiz junggo hökümiti asasiy qanunda belgiligen maddilarni tibette emeliyleshtürüshtur. Buning üchün junggo hökümiti asasiy qanun'gha özgertish kirgüzüshke éhtiyaj emes. Chünki ular ezeldinla bu wedini bergen.

Xitay hökümiti bolsa söhbetning xaraktéri we derijisini ashkara tilgha élishtin özini qachurmaqta. Charshenbe küni dalay lama wekillirining sepirini "shexsiy ziyaret", dep atighan xitay tashqi ishlar ministirliqi tibet wekillirining ilgiri "dost - yarenlirini, uruq - tuqqanlirini ziyaret qilip, ana weten we yurtidiki özgirishlerni körgenliki, merkizi hökümetning siyasitige bolghan tonushi kücheygenlikini" eskertti.

Roytérs axbarat agéntliqining tekitlishiche, söhbette xitay terepke wekillik qilghan merkizi birliksep bölümi, söhbet toghrisida melumat bérishni ret qilghan. Emma tibet sergerdan hökümiti bu qétimqi söhbettin zor ümid kütidighanliqini bildürmekte. Tibet sergerdan hökümitining tashqi ishlar we uchur ministiri dabu sunangning eskertishiche, söhbet témisi her qétim uchrashqanda üzlüksiz chongqurliship mangghan. U, " wekiller 3 - we 4 - qétim uchrashqanda söhbet mezmuni emeliy mesililerge chétilishqa bashlidi, deydu.

Aptonomiye bérish üchün qanunni özgertish kérek emes

Dabu sunangning tekitlishiche, bu qétimqi söhbet téximu köp emeliy mesililerge chétilishi mumkin. U, tibetke aliy aptonomiye bérish üchün xitay asasiy qanunigha tüzitish kirgüzüsh ketmeydighanliqini bildürgen. Dabu sunang chet'el metbu'atlirigha bergen bayanatida, "tibet sergerdan hökümiti jongxu'a xelq jumhuriyiti asasiy qanunining ramkisi ichide aptonomiye telep qiliwatidu. Bu dégenlik , bizning telipimiz junggo hökümiti asasiy qanunda belgiligen maddilarni tibette emeliyleshtürüshtur. Buning üchün junggo hökümiti asasiy qanun'gha özgertish kirgüzüshke éhtiyaj emes. Chünki ular ezeldinla bu wedini bergen" deydu. U, tibetlerning birlikke kelgen bir pütün memuriy rayon ichide yashashni telep qilidighanliqini eskertip, "hazir tibet nopusining yérimidin köpreki tibet aptonom rayonining sirtida qaldi. Bu manju xanliqi we gomindang hökümiti dewridin qalghan "bölüp bashqurush" siyasitining dawami. Eger tibetler barawer bir millet bolsa, merkizi hökümetning tibetlerge mustemlikichiler mustemlike qilin'ghuchilargha yürgüzüdighan bu siyasetni yürgüzüshining zörüriyiti yoq, dep tekitligen.

Zémin mesilisi xitay da'irilirining semimiyitige baghliq

Tibetning burunqi memuriy chégrisi1965 - yili tibet aptonom rayoni qurulushtin burun hazirqi chingxey we sichü'enning keng bir qisim rayonlirini öz ichige alatti. Emma 1959 - yildiki tibet isyanidin kéyin ,xitay hökümiti kona tibetning yuqiriqi rayonlirini chingxey we sichü'enlerge qoshuwetken. Shunga tibetning memuriy chégrisi kona tibetni asas qilamdu yaki tibet aptonom rayonini asas qilamdu, dégen mesile, daramsala bilen béyjing hökümiti otturisidiki ixtilaplarning bir bolup hésablinidu. Dabu sunangning qarishiche, ikki terepning pikir birlikige kélish - kélelmesliki pütünley junggo hökümitining tibet mesilisini hel qilish semimiyiti bar - yoqluqigha baghliq iken.

Bezi analizchilar, béyjing hökümiti dalay lama wapat bolsa tibet herikitining küchi bölünidighanliqigha ishen'gechke, dalay lamaning wapatini kütmekte, dep qaraydu. Emma dabu sunang bu qarashni ret qildi. Uning eskertishiche, "dalay lama wapat bolghandin kéyin, junggo hökümiti tibet mesilisini hel qilishni xalighan teqdirdimu, u chaghda söhbet élip baridighan bundaq bir rehberni tapalmasliqi mumkin ".

Roytérs axbarat agéntliqining charshenbe küni eskertishiche, xitayning dalay lama bilen söhbet élip bérishni tizlitishige dalay lama wapat bolsa tibetlerde béyjing hökümiti bilen söhbet ötküzüshni xalaydighan rehberlik boshluqi kélip chiqip, tibetlerning qoralliq tirkishish yoligha méngishidin ensirigenliki rol oynighan bolushi mumkin. (Erkin)