Til-yéziq, ma'arip we Uyghurlarning heq-hoquqliri

Özining til-yéziqi shundaqla milliy ma'aripini saqlap qélish mesilisi, Uyghurlar duch kéliwatqan eng jiddiy mesilining biri.
Muxbirimiz gülchéhre
2012.09.24
Xoten-qosh-til-mek-maw-305 Uyghur élining xoten wilayitidiki melum bir qosh - til mektipining oqughuchiliri.
AFP Photo

Meyli xitay imza atqan xelq'araliq ehdinamiler we xitayning asasiy qanuni, til-yéziq hemde ma'aripqa munasiwetlik qanunlirimu Uyghurlarning öz til-yéziqi hemde ma'aripini qoghdashta, intayin puxta qanuniy asasqa ige ikenlikini körsitip turidu. Undaqta Uyghurlarning öz til-yéziqini qollinish hemde uni rawajlandurushqa munasip bu xil qanun-nizamlar qanchilik ijra qilindi? nöwette xitayning ijra qiliwatqan siyasetler Uyghurlarni yene qaysi xil heq-hoquqliridin mehrum qaldurmaqta? Uyghurlar til-yéziqi we ma'aripini rawajlandurush erkinlikige da'ir qanuniy maddilarning ijra qilinishi üchün némilerni qilish kérek? muxbirimiz gülchéhrening “Heq-hoquq we Uyghurlar” témisida teyyarlighan yürüshlük programmisining bügünki qismi, Uyghurlarning öz til-yéziqi hemde ma'aripini saqlap qélish we tereqqiy qildurushqa a'it qanuniy heq-hoquqlirini téma qilidu.

Xitaynng asasiy qanunidiki milletlerning öz til yéziqini ishlitish, qoghdash we tereqqiy qildurushqa munasiwetlik mundaq maddilarni eslep öteyli, xitayning asasiy qanunining-4 maddisida:
“Milletlerning hemmisi öz til-yéziqini qollinish we tereqqiy qildurush erkinlikige, özlirining örp-adetlirini saqlap qélish yaki islah qilish erkinlikige ige” déyilgen. Mana bu xitay asasiy qanunida az sanliq milletlerning til yéziqigha alaqidar qanuniy menpe'itini qoghdashqa da'ir maddilardin bashqa yene, aptonomiyilik térritoriye qanunining 37-maddisida hetta az sanliq milletlerning öz til-yéziqida ma'arip ishlirini élip bérish hoquqi heqqide mexsus maddilar kirgüzülgen. Yeni:
“Milliy aptonomiyilik jaylarning aptonomiye organliri milliy ma'aripni öz aldigha rawajlanduridu, sawatsizliqni tügitidu, türlük mekteplerni achidu, 9 yilliq mejburiy ma'aripni omumlashturidu, her xil shekiller arqiliq adettiki yuqiri, ottura derijilik ma'aripni we ottura derijilik kespiy téxnika ma'aripini rawajlanduridu, shara'it we éhtiyajigha qarap aliy ma'aripni rawajlanduridu, az sanliq milletlerdin kespiy xadimlarni yétishtüridu.... Asasliqi az sanliq millet oqughuchilirini qobul qilidighan mektepler, siniplar we bashqa ma'arip apparatliridin shara'iti barliri az sanliq millet yéziqidiki dersliklerni qollinishi hemde az sanliq millet tilida ders ötishi kérek؛ ehwalgha qarap bashlan'ghuch mektepning töwen yilliqi yaki yuqiri yilliqidin bashlap xenzu tili dersi tesis qilip, memliket boyiche ortaq qollinilidighan putungxu'a we qéliplashqan xenzu yéziqini kéngeytishi lazim. Her derijilik xelq hökümetliri az sanliq millet yéziqidiki derslik we neshr buyumlirini tüzüsh, terjime qilish we neshr qilish xizmitini maliye jehettin qollishi kérek” dep éniq körsitilgen.

Halbuki melum bolghandek, xitay hökümitining Uyghurlargha qolliniwatqan siyasiti özining qanunigha xilap halda Uyghur til-yéziqini ma'ariptin siqip chiqarmaqta we Uyghurlarning qanun'gha uyghun halda öz til-yéziqini ishlitish we uni rawajlandurushqa munasip nurghun sahelerde Uyghur tilining qollinish imkaniyiti we rolini tarlashturmaqta.

Uyghur pa'aliyetchiliri bolsa Uyghur élide ijra qiliniwatqan qosh tilliq ma'arip siyasitini “Xitayning Uyghur we bashqa az sanliq milletlerni assimilyatsiye qilish qorali” dep tenqidlep kelmekte.

Birleshken döletler teshkilati omumiy kéngishi teripidin 2007-yili qobul bolup élan qilin'ghan “Yerlik milletlerning heq-hoquq ehdinamisi” ning 13, 14, 15-maddiliri yerlik milletlerning öz til-yéziqi we ma'aripini saqlap qélish we tereqqiy qildurushqa a'it bolup, bu maddilardimu yerlik milletlerning özining til, tarix, medeniyitini ishlitish qoghdash we tereqqiy qildurush shundaqla kéyinki ewladlargha ötküzüp bérishte yéterlik tedbirlerni qollinish erkinliki barliqi, özlirining medeniyitige mas halda öz tilida ma'arip sistémisi berpa qilish we uni bashqurushqa hoquqluq ikenliki ayrim-ayrim tilgha élin'ghan we yerlik milletlerni bu hoquqliridin behrimen qilish üchün dölet choqum yerlik xelqlerning, bolupmu chet-yaqa yerlerde yashaydighan balilarning öz ana tilida we öz medeniyet muhitida ma'arip terbiyisi élishi üchün barliq chare-tedbirlerni qollinishi kéreklikidin ibaret, hökümran döletning mes'uliyiti ayrim maddilar arqiliq alahide tekitlen'gen.

Xitay hökümitining nöwette Uyghurlargha qarita ijra qiliwatqan til-yéziq we ma'arip siyasitini tenqidlep kéliwatqan Uyghur ziyaliylardin amérikidiki pa'aliyetchi élshat hesen ependi “Xitay nöwette Uyghurlargha yürgüzüwatqan qosh tilliq ma'arip siyasitige oxshash qanun'gha xilap siyasetlerni pütünley toxtitishi kérek” dep qaraydu. U Uyghurlarning mezkur qanunlarda belgilen'gen til we ma'aripqa da'ir heq-hoquqlirining kapaletlinishi üchün “Ijra qiliniwatqan siyasetlerni tonglitish, Uyghurlarning pikri boyiche yéngi siyaset belgilesh, ziyanni toldurush üchün yéterlik tedbir élish” tin ibaret bir formulilashqan siyaset méxanizmi shekillinishi kéreklikini otturigha qoydi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.