Түркийә журналисти мәмәт рагип вуралниң уйғурлар һәққидә ейтқанлири

• Мухбиримиз әркин таримниң бу һәқтики толуқ мәлумати
• Download story audio

Түркийидә нәширдин чиқидиған "2023 истратегийә" журнилиниң баш тәһрири, ата телевизийисиниң программа ишлигүчиси мәмәт рагип вурал әпәнди билән уйғур мәсилиси һәққидә сөһбәт. Photo by RFA/ Erkin Tarim

Уйғурларниң даваси пәқәтла уйғурларла көңүл бөлидиған мәсилә әмәс бәлки пүтүн түркий милләтләр вә дуня җамаәтчилики көңүл бөлидиған бир мәсилидур. Түркийидә һәр саһәдә ишләйдиған вә бу түрк дунясиға қизиқидиған яшларниң уйғур даваси вә бу уйғур давасини қандақ йүрүтүш һәққидә өзигә хас пикирлири бар. Биз бүгүнки програмимизда түркийидә нәширдин чиқидиған "2023 истратегийә" журнилиниң баш тәһрири, ата телевизийисиниң программа ишлигүчиси мәмәт рагип вурал әпәнди билән уйғур мәсилиси һәққидә сөһбәт елип бардуқ. Төвәндикиси бу сөһбитимизниң тәпсилати.

Әркин тарим: һөрмәтлик рагип вурал әпәнди, сиз рәһмәтлик әйса йүсүп алиптекин биләнму сөһбәт елип барған икәнсиз. Уйғурлар һәққидә нурғун мақалиңизму елан қилинди. Сизниң уйғурларға қизиқишиңиз қандақ башланған ?

Мәмәт рагип вурал: 1980-йилидин бурун биз дуняда әсир түркләр дегән уқумға ишинәттуқ. Шәрқий түркистан вә түрк дунясиму буларниң ичидә иди. Биз оқуғучилиқ йиллиримизда бизниң дәвримиздики оқуғучиларниң пүтүн хияли түркистан җуғрапийисидә иди. Түркий җумһурийәтләр мустәқиллиққә еришти әмма шәрқий түркистан мустәқиллиққә еришәлмиди. Әнә шундин бери шәрқий түркистан бизниң қиззиқ нуқтимиз болуп қалди. Мән әйса йүсүп алиптекин билән тонушуш пурситигә еришкән идим, бу мән үчүн бир шәрәп иди. У вақитларда биз техи йеңи башлиған идуқ бу ишларға, әйса йүсүп алптекинләр түрк дунясиниң әң ахирқи қәһриманлири. Әйса йүсүп алп текин билән тонушқандин кейин шәрқий түркистан мәсилиси мән үчүн алаһидә бир мәсилигә айланди.

Әркин тарим : сиз бурунқи сөһбәтлиримиздә һазир түркийидә елип бериливатқан шәрқий түркистан муҗадилисидин мәмнун әмәсликиңизни, дәп өткән идиңиз . Сизчә түркийидики шәрқий түркистан мәсилиси әйса йүсүп алп текин мәзгилидә қандақ иди, һазир қандақ боливатиду.

Мәмәт рагип вурал: шәрқий түркистан мәсилиси әйса йүсүп алп текинниң исми билән бир пүтүн болуп кәткән иди. Әйса йүсүп алп текин бу дәвани аңлитиш үчүн көп күч чиқарған. У далай ламаға охшаш иди болуп, һәр җәһәттин бу дәваға лайиқ иди. Һазир шәрқий түркистан тәшкилатлириниң җурналлири бар, интернет сәһипилири бар. Әмма бу җурналларда бир йеңилиқ йоқ. Охшаш пәдидә чиқиватиду. Шәрқий түркистанда бир вәқә болғанда биз хитай әлчиликиниң алдиға берип намайиш қилипла кетип қалимиз.

Мәнчә бу йетәрлик әмәс. Бу дәвани сәвийилик, пиланлиқ, истратегийилик бир дәваға айландуруш лазим. Пүтүн дуня тонуйдиған бир лидерни тикләп чиқириш лазим. Бүгүн рабийә қадир ханимниң дуня уйғур қурултийиниң рәиси болуши яхши бир башланғуч. Уйғур тәшвиқат вастилири пәқәтла түркләр билән уйғурларға шәрқий түркистан мәсилисини аңлатмастин бәлки бу дәвани ғәрб дунясиға аңлитиши керәк. Инглизчә тор бәтлирини түзүп чиқиши керәк.

Йәнә бир мәсилә, мән бир җурналист болғачқа шәрқий түркистан һәққидә хәвәр вә мақалиләрни язғинимда интернеттин уйғурларға аит рәсимләрни тапалмаймән. Интайин аз. Бүгүнкидәк техника учқандәк тәрәққи қиливатқан күнимиздә шәрқий түркистан һәққидә у йәрдики бесимларға аит нурғунлиған рәсимләрни мән интернеттин халиған вақтимда тапалишим керәк иди. Шуңа тәвсийәм, ахбаратчиларниң қоллиниши үчүн чоң һәҗимлик рәсимләрни қоюп қойсун, биз униңдин пайдилинайли. Чүнки биз издигән вақтимизда 10 парчидин артуқ рәсим тапалмаймиз .

Әркин тарим: сиз уйғурларда шәрқий түркистан һәққидә йетәрлик мәнбәләрниң йоқлиқини дәп өттиңиз. Уйғурлар болса буниң әксичә өз дәвасиниң дуня мәтбуатлирида йетәрлик дәриҗидә йәр алмайватқанлиқини демәктур. Уйғурлар бу дәвасиниң ахбарат васитилирида техиму көп йәр елиши үчүн немиләрни қилиши керәк?

Мәмәт рагип вурал: мәтбуатниң адәттә принсипи төвәндикидәк: бир хәвәр чүшинишлик вә аддий болуши, хәлқни асан җәлп қилидиған вә рәсимләр билән берилгән болуши керәк. Дуня мәтбуатлириниң шәрқий түркистандин удул хәвәр елиши қейин. Шуңа чәтәлдики шәрқий түркистан аммиви тәшкилатлири вә уйғурлар дуня мәтбуатчилирини шәрқий түркистан һәққидә хәвәр материяллири билән тәмин қилиши керәк, бу хил хәвәрләрни уйғурлар дуня мәтбуатлириға актип һалда әвәтиши керәк.

Мушундақ қилғанда дуня мәтбуатлирида вә түркийә мәтбуатлирида йәр алалайду. Буниңдин қариғанда ортақ тил интайин муһим. Бу түр хәвәрләрни инглизчә қилип тәйярлаш керәк. Буниң билән бирликтә бир хәвәрни рәсим билән әвәтиш керәк. Чүнки рәсим бир пакит һесаблиниду. Мушундақ қилғандила хәлқарадики чоң тәшкилатларни вә мәтбуатларни һәрикәткә өткүзгили болиду.

Әркин тарим : һөрмәтлик мәмәт рагип вурал әпәнди, уйғурлар түрк җумһурийәтлиридин мәмнун әмәс. Чүнки, уйғурларниң һәқ - һоқуқлири у йәрләрдиму дәпсәндә боливатиду. Уйғурларниң һәқ - һоқуқлирини ғәрб дөләтлиридики инсан һәқлири тәшкилатлири қоғдашқа тиришиватиду вә бу һәқтә йиғинлар ечиливатиду. Түрк дунясидиму мушундақ қилишқа боламду ?

Мәмәт рагип: буларни қилиш әлвәттә мумкин. Бундақ кичик типтики йиғинларда шәрқий түркистанниң мәвҗутлиқини, хитайниң уйәрдә хитайниң ассимилятсийә сияситиниң барлиқини аңлиталисақ бу биз үчүн муһим бир нәтиҗә болиду. Бу йиғинға қатнашқан кишиләр өз дөләтлиригә қайтқинида уларму шәрқий түркистанни аңлитиду.

Бизниң түрк җумһурийәтлиригә қарита ортақ бир нәшрият мәркизимиз болуши керәк. Мәсилән, уйғурчә, қазақчә, өзбекчә вә татарчә тилларда бир тор бети ечилип, пүтүн түрк дунясиға аит хәвәр вә учурлар бу тор бәттә топлиниши лазим. Әмма һазирғичә бу хизмәт қилинғини йоқ. Бу тор бәтлири түркий милләтләрниң бир- бириниң дәрдини чүшиниши вә уни сиясәттә әкс әттүрүши үчүн интайин пайдилиқ бир иш. Йәни, түрк җумһурийәтлири мустәқил болғандин кейинки 15 йилға қарайдиған болсақ, бу җәһәттики тәрәққият наһайити аста. Иншааллаһ келидиған йилларда һәммә киши бу аңға игә болуп, техиму көп хизмәт қилишқа тиришар.

Әркин тарим : һөрмәтлик мәмәт рагип вурал әпәнди, сиз уйғурларниң өз мәсилисини түркий җумһурийәтләрдики қериндашлириғиму яхши аңлитиши керәкликини дәп өттиңиз. Әмма бу җумһурийәтләрниң 15 йилдин буян елип бериватқан сияситигә қарайдиған болсақ, уйғурларниң мәнпәәтигә зиян салидиған сиясәтләрму елип берилди. Бу җумһурийәтләрдә уйғурлар өз дәрдини қандақ аңлитиши керәк?

Мәмәт рагип: бу җумһурийәтләр демократийилишишни техи әмәлгә ашуралмиди. Уйәрдики түркий милләтләрниң өз миллий кимлики һәққидиму бәзи мәсилилири бар. Уларға техи пүтүн түркий милләтләрниң қериндаш болғанлиқ уқумиму йәрләшкән әмәс. Әмма уйғур түрклири шуниңдин хошал болсунки, түркийидики түркләр хитайларниң уларни ассимилатсийә қилип йоқ қилишиға рухсәт қилмайду. Түркийидики түркләр мәвҗутла болидикән, һечбир түркий милләт йоқалмайду. Биз шәрқий түркистанниң ярисини қәлбимиздә һес қилғачқа биз бу йолда күрәш қиливатимиз. Түркий җумһурийәтләрдики уйғурларму өз дәртлирини аңлитиш үчүн һәрикәткә өтүши керәк.

Чүнки, улар мәйли иқтисади җәһәттин болсун мәйли башқа җәһәтләрдә болсун улар нурғун имканларға игә. Мәнчә алдимиздики бәш йил ичидә уйғурлар үчүн интайин яхши ишлар болиду. Чүнки хитайлар ғәрб дөләтлириниң дунявилишиш, инсан һәқлири вә демократийигә охшаш уқумларға пут тирәп туралмайду. Шуңа хитайлар кишиләргә инсан һәқ вә һоқуқлирини беришкә мәҗбур қалиду. (Әркин тарим)