Türkiye zhurnalisti memet ragip wuralning Uyghurlar heqqide éytqanliri

• Muxbirimiz erkin tarimning bu heqtiki toluq melumati
• Download story audio

Türkiyide neshirdin chiqidighan "2023 istratégiye" zhurnilining bash tehriri, ata téléwiziyisining programma ishligüchisi memet ragip wural ependi bilen Uyghur mesilisi heqqide söhbet. Photo by RFA/ Erkin Tarim

Uyghurlarning dawasi peqetla Uyghurlarla köngül bölidighan mesile emes belki pütün türkiy milletler we dunya jama'etchiliki köngül bölidighan bir mesilidur. Türkiyide her sahede ishleydighan we bu türk dunyasigha qiziqidighan yashlarning Uyghur dawasi we bu Uyghur dawasini qandaq yürütüsh heqqide özige xas pikirliri bar. Biz bügünki programimizda türkiyide neshirdin chiqidighan "2023 istratégiye" zhurnilining bash tehriri, ata téléwiziyisining programma ishligüchisi memet ragip wural ependi bilen Uyghur mesilisi heqqide söhbet élip barduq. Töwendikisi bu söhbitimizning tepsilati.

Erkin tarim: hörmetlik ragip wural ependi, siz rehmetlik eysa yüsüp aliptékin bilenmu söhbet élip barghan ikensiz. Uyghurlar heqqide nurghun maqalingizmu élan qilindi. Sizning Uyghurlargha qiziqishingiz qandaq bashlan'ghan ?

Memet ragip wural: 1980-yilidin burun biz dunyada esir türkler dégen uqumgha ishinettuq. Sherqiy türkistan we türk dunyasimu bularning ichide idi. Biz oqughuchiliq yillirimizda bizning dewrimizdiki oqughuchilarning pütün xiyali türkistan jughrapiyiside idi. Türkiy jumhuriyetler musteqilliqqe érishti emma sherqiy türkistan musteqilliqqe érishelmidi. Ene shundin béri sherqiy türkistan bizning qizziq nuqtimiz bolup qaldi. Men eysa yüsüp aliptékin bilen tonushush pursitige érishken idim, bu men üchün bir sherep idi. U waqitlarda biz téxi yéngi bashlighan iduq bu ishlargha, eysa yüsüp alptékinler türk dunyasining eng axirqi qehrimanliri. Eysa yüsüp alp tékin bilen tonushqandin kéyin sherqiy türkistan mesilisi men üchün alahide bir mesilige aylandi.

Erkin tarim : siz burunqi söhbetlirimizde hazir türkiyide élip bériliwatqan sherqiy türkistan mujadilisidin memnun emeslikingizni, dep ötken idingiz . Sizche türkiyidiki sherqiy türkistan mesilisi eysa yüsüp alp tékin mezgilide qandaq idi, hazir qandaq boliwatidu.

Memet ragip wural: sherqiy türkistan mesilisi eysa yüsüp alp tékinning ismi bilen bir pütün bolup ketken idi. Eysa yüsüp alp tékin bu dewani anglitish üchün köp küch chiqarghan. U dalay lamagha oxshash idi bolup, her jehettin bu dewagha layiq idi. Hazir sherqiy türkistan teshkilatlirining jurnalliri bar, intérnét sehipiliri bar. Emma bu jurnallarda bir yéngiliq yoq. Oxshash pedide chiqiwatidu. Sherqiy türkistanda bir weqe bolghanda biz xitay elchilikining aldigha bérip namayish qilipla kétip qalimiz.

Menche bu yéterlik emes. Bu dewani sewiyilik, pilanliq, istratégiyilik bir dewagha aylandurush lazim. Pütün dunya tonuydighan bir lidérni tiklep chiqirish lazim. Bügün rabiye qadir xanimning dunya Uyghur qurultiyining re'isi bolushi yaxshi bir bashlan'ghuch. Uyghur teshwiqat wastiliri peqetla türkler bilen Uyghurlargha sherqiy türkistan mesilisini anglatmastin belki bu dewani gherb dunyasigha anglitishi kérek. In'glizche tor betlirini tüzüp chiqishi kérek.

Yene bir mesile, men bir jurnalist bolghachqa sherqiy türkistan heqqide xewer we maqalilerni yazghinimda intérnéttin Uyghurlargha a'it resimlerni tapalmaymen. Intayin az. Bügünkidek téxnika uchqandek tereqqi qiliwatqan künimizde sherqiy türkistan heqqide u yerdiki bésimlargha a'it nurghunlighan resimlerni men intérnéttin xalighan waqtimda tapalishim kérek idi. Shunga tewsiyem, axbaratchilarning qollinishi üchün chong hejimlik resimlerni qoyup qoysun, biz uningdin paydilinayli. Chünki biz izdigen waqtimizda 10 parchidin artuq resim tapalmaymiz .

Erkin tarim: siz Uyghurlarda sherqiy türkistan heqqide yéterlik menbelerning yoqliqini dep öttingiz. Uyghurlar bolsa buning eksiche öz dewasining dunya metbu'atlirida yéterlik derijide yer almaywatqanliqini démektur. Uyghurlar bu dewasining axbarat wasitilirida téximu köp yer élishi üchün némilerni qilishi kérek?

Memet ragip wural: metbu'atning adette prinsipi töwendikidek: bir xewer chüshinishlik we addiy bolushi, xelqni asan jelp qilidighan we resimler bilen bérilgen bolushi kérek. Dunya metbu'atlirining sherqiy türkistandin udul xewer élishi qéyin. Shunga chet'eldiki sherqiy türkistan ammiwi teshkilatliri we Uyghurlar dunya metbu'atchilirini sherqiy türkistan heqqide xewer matériyalliri bilen temin qilishi kérek, bu xil xewerlerni Uyghurlar dunya metbu'atlirigha aktip halda ewetishi kérek.

Mushundaq qilghanda dunya metbu'atlirida we türkiye metbu'atlirida yer alalaydu. Buningdin qarighanda ortaq til intayin muhim. Bu tür xewerlerni in'glizche qilip teyyarlash kérek. Buning bilen birlikte bir xewerni resim bilen ewetish kérek. Chünki resim bir pakit hésablinidu. Mushundaq qilghandila xelq'aradiki chong teshkilatlarni we metbu'atlarni heriketke ötküzgili bolidu.

Erkin tarim : hörmetlik memet ragip wural ependi, Uyghurlar türk jumhuriyetliridin memnun emes. Chünki, Uyghurlarning heq - hoquqliri u yerlerdimu depsende boliwatidu. Uyghurlarning heq - hoquqlirini gherb döletliridiki insan heqliri teshkilatliri qoghdashqa tirishiwatidu we bu heqte yighinlar échiliwatidu. Türk dunyasidimu mushundaq qilishqa bolamdu ?

Memet ragip: bularni qilish elwette mumkin. Bundaq kichik tiptiki yighinlarda sherqiy türkistanning mewjutliqini, xitayning uyerde xitayning assimilyatsiye siyasitining barliqini anglitalisaq bu biz üchün muhim bir netije bolidu. Bu yighin'gha qatnashqan kishiler öz döletlirige qaytqinida ularmu sherqiy türkistanni anglitidu.

Bizning türk jumhuriyetlirige qarita ortaq bir neshriyat merkizimiz bolushi kérek. Mesilen, Uyghurche, qazaqche, özbékche we tatarche tillarda bir tor béti échilip, pütün türk dunyasigha a'it xewer we uchurlar bu tor bette toplinishi lazim. Emma hazirghiche bu xizmet qilin'ghini yoq. Bu tor betliri türkiy milletlerning bir- birining derdini chüshinishi we uni siyasette eks ettürüshi üchün intayin paydiliq bir ish. Yeni, türk jumhuriyetliri musteqil bolghandin kéyinki 15 yilgha qaraydighan bolsaq, bu jehettiki tereqqiyat nahayiti asta. Insha'allah kélidighan yillarda hemme kishi bu anggha ige bolup, téximu köp xizmet qilishqa tirishar.

Erkin tarim : hörmetlik memet ragip wural ependi, siz Uyghurlarning öz mesilisini türkiy jumhuriyetlerdiki qérindashlirighimu yaxshi anglitishi kéreklikini dep öttingiz. Emma bu jumhuriyetlerning 15 yildin buyan élip bériwatqan siyasitige qaraydighan bolsaq, Uyghurlarning menpe'etige ziyan salidighan siyasetlermu élip bérildi. Bu jumhuriyetlerde Uyghurlar öz derdini qandaq anglitishi kérek?

Memet ragip: bu jumhuriyetler démokratiyilishishni téxi emelge ashuralmidi. Uyerdiki türkiy milletlerning öz milliy kimliki heqqidimu bezi mesililiri bar. Ulargha téxi pütün türkiy milletlerning qérindash bolghanliq uqumimu yerleshken emes. Emma Uyghur türkliri shuningdin xoshal bolsunki, türkiyidiki türkler xitaylarning ularni assimilatsiye qilip yoq qilishigha ruxset qilmaydu. Türkiyidiki türkler mewjutla bolidiken, héchbir türkiy millet yoqalmaydu. Biz sherqiy türkistanning yarisini qelbimizde hés qilghachqa biz bu yolda küresh qiliwatimiz. Türkiy jumhuriyetlerdiki Uyghurlarmu öz dertlirini anglitish üchün heriketke ötüshi kérek.

Chünki, ular meyli iqtisadi jehettin bolsun meyli bashqa jehetlerde bolsun ular nurghun imkanlargha ige. Menche aldimizdiki besh yil ichide Uyghurlar üchün intayin yaxshi ishlar bolidu. Chünki xitaylar gherb döletlirining dunyawilishish, insan heqliri we démokratiyige oxshash uqumlargha put tirep turalmaydu. Shunga xitaylar kishilerge insan heq we hoquqlirini bérishke mejbur qalidu. (Erkin tarim)