Dem élishqa chiqqan général arman qul'oghli bilen söhbet (2)


2007.09.13

Türkiyide chiqidighan jumhuriyet géziti istratégiye zhurnilining 8 - ayning 27 - künidiki sanida dem élishqa chiqqan général arman qul'oghli yazghan siyasiy, iqtisadiy we eskiriy jehettin türkiye - xitay munasiwetliri mawzuluq maqale élan qilindi. Maqalide türk - xitay munasiwetliridiki mesililerdin biri bolghan sherqiy türkistan mesilisi we bu mesilini hel qilishning yolliri etrapliq bayan qilin'ghan.

Biz bu maqalini chöridigen halda dem élishqa chiqqan général, istratégiye tetqiqatchisi arman qul'oghli ependi bilen söhbet élip barduq.

Erkin tarim: hörmetlik arman qul'oghli, ehwal bundaq turuqluq, türkiye hökümiti bu qétimqi xizmet pilanida pütün türkiy milletlerge qilidighan yardemliridin söz achqan bolsimu, u pilanda Uyghur türkliri yenila tilgha élinmighan. Nimishqa türkiye hökümiti diplomatik yollar arqiliq tika we qizil ay teshkilatlirigha oxshash insaniy yardem teshkilatliri arqiliq bolsimu, Uyghur xelqige yardem qilmaydu ?

Arman qul'oghli: tika teshkilati yardem qilidighan yerler bolsa adette , musteqil türk jumhuriyetliridur. Uyghur türkliri bolsa xitayning térritoriyisi ichide bir aptonomiyilik séstimida yashawatqan xeliqtur. Ikkisi ayrim mesile. Tika arqiliq musteqil yashawatqan we türk qan séstimisidin bolghan milletlerge iqtisadi, ijـtima'iy we medeniy jehetlerdin yardem qiliniwatidu. Emma sherqiy türkistan xitayning térritoriyisi ichide bolghanliqi üchün biwaste halda u yer bilen alaqe qurush xelq'araliq qanunlargha xilaptur. Bu alaqe xitay arqiliq qilinishi kérek. Yeni türkiye jumhuriyiti bilen xitay xelq jumhuriyiti arisidiki munasiwet arqiliq bu Uyghur türklirige baghlinish kérek. Emma xitay bu xil yardemlerni bölgünchilik heriketlirige yol achidu, dep oylighachqa , buninggha yéqin kelmeywatidu. Buningdin uzaq turushqa tirishiwatidu. Otturidiki perq mana mushu. Türkiye özining türkiyining sirtidiki türkiy millet qérindashlirigha bolghan sezgürlükini otturigha qoyushi lazim. Bu qétimqi hökümet xizmet pilani bu jehette yéterlik emes. Türkiye diqqitini yawrupa birliki we amérika bilen bolghan munasiwetlerge merkezleshtürüwaldi. Kawkaziye, ottura asiya jümlidin sirttiki türkiy milletler bilen bolghan munasiwetni ikkinchi pilanda hetta üchünchi pilanda tutuwatidu. Shunga siyasetliride aktip emes. Türkiyining mudapi'esi peqetla chégrilirida emes, türkiyining mudapi'esi türkiyining sirtidiki türk érqidin bolghan insanlarning türkiye bilen bolghan alaqisi, türkiyige bolghan söygüsi we türkiye bilen bolghan bérip - kélishliri netijiside berpa bolidu. Eger biz xitay bilen yaxshi munasiwet ornitishni arzu qilidighan bolsaq, sherqiy türksitan buning üchün tépilghusiz bir pursettur. Yeni, bir tosalghu emes belki bir köwrüktur. Biz mana bu köwrüklük mesilisini otturigha qoyushimiz, sherqiy türkistandiki Uyghur türklirining yaxshi yashishining, yashash shara'itlirining tüzilishining, medeniyitining qoghdilishining, türkiye bilen alaqe ichide bolushining xitay bilen bolghan munasiwetlirimizni tereqqi qildurush üchün intayin muhim ikenlikini xitay bilen bolghan uchrishishlarda choqum kün tertipke élishimiz, ulargha buni chüshendürüshimiz kérek. Men bu jehette türkiyining bezi diplomatik yétersizliklirining bolghanliqigha ishinimen.

Erkin tarim: hörmetlik général, bu yerde Uyghurlar intayin qiziqidighan bir mesile bar. Melum bolghandek türkiye we xitay bolsun her ikkisila öz rayonlirida belgilik tesirge ige bolghan döletler. Bu ikki döletning uchrishishlirida Uyghur mesilisidin söz qilinamdu ?

Arman qul'oghli: xitaylar dawamliq bu mesilini sözlishishtin özini uzaq tutidu. Bu mesilidin söz qilishtin özini ep qachidu. Meyli bu yerdiki uchrishishlirimizda bolsun, meyli u yerdiki uchrishishlirimizda bolsun , biz bu mesile heqqide éghiz achqinimizda ular derhal bu geptin özini ep qéchishqa tirishidu. Shunga qanchilik yéqinlashsingiz yéqinlishing, ularning kallisida sherqiy türksitan mesilisi bir bölgünchi heriket, bir kün choqum xitaydin ayrilip chiqip kétidu dégen pikir yerliship qalghachqa, xuddi qiliniwatqan pütün heriketler mushuni meqset qilghandek guman'gha chüshüp qalghan. Shunga ular aldi bilen bu gumanliridin qutulushi kérek. Eger xitaylar bu gumanxorluqidin qutulalmighan teqdirde munasiwetlirimizning tereqqiy qilishi mumkin emes. Ular sherqiy türksitan xelqini düshmen qatarida körüshtin waz kéchishi kérek.

Erkin tarim: hörmetlik général, sizge oxshash istratégiye tetqiqatchiliri sherqiy türksitan témisini dawamliq ishlep, uni istratégiye yighinlirida bolsun, gézit ‏- zhurnallarda bolsun dawamliq otturigha qoyup kéliwatisiler. Buning kélechekte türkiyining Uyghurlargha qarita sistémiliq bir siyaset élip bérishi üchün qandaq bir tesiri bolar?

Arman qul'oghli: elwette bu hökümetlerge baghliq bir ish. Bundin burunqi hökümette bolsun yaki bundin burunqi jumhur re'islikide bolsun, bolupmu soghuq urushtin kéyin kawkaziye we ottura asiya bilen bolghan munasiwetler yuqiri bir sewiyide idi. Bu témigha intayin ehmiyet bériletti. Emma kéyinki 5 yilda bu téma ikkinchi pilan'gha ittirildi. Türk dunyasi bilen bolghan munasiwetler amérika we yawrupa bilen bolghan munasiwetlerdin kéyin kélidighan bolup qaldi. Körünüshtin qarighanda hazirqi hökümet bu munasiwetlerni mushunchilik sewiyide tutudighandek turidu. Bundin kéyin türkiyide yene yéngi hökümetler kelse, bu hökümetler peqetla Uyghur siyasitini emes, pütün türk dunyasigha bolghan siyasitini közdin kechürüp chiqishi, türk dunyasi bilen bolghan munasiwetlerni birinchi pilan'gha qoyushi kérek. Chünki amérika énérgiyisini iraqta xoritiwetkenliki üchün küchini yoqitiwatidu. Bu seweblik dunya taq qutupliqtin özgirip köp qutupluqqa qarap yüzliniwatidu. Rusiye bügün küch toplawatidu, xitaymu hem shundaq. Shangxey hemkarliq teshkilatimu küchliniwatidu. Yawrupa birlikimu bir küch, amérikimu ayrim bir küch. Hindistan bolsa yéngidin bash kötürüp chiqiwatqan bir küch. Bulargha qarighan waqtimizda, aldimizdiki 30- 35 yil ichide dunya köp qutuplishishqa yüzlinidu. Mana bu jeryanda türkiye özini merkez qilip turup kawkaziye, ottura asiya bilen bolghan munasiwetlirini tereqqi qildurushi kérek. Emma bu dégenlik, amérika we yawrupa bilen bolghan munasiwetlirini üzsün dégenlik emes. Bundaq qilishqa kérek yoq. Bir tereptin buni yorutup yene bir tereptin türk dunyasigha qaratqan siyasitige ehmiyet bérip, köp tereplimilik siyaset élip bérishi kérek. Ümidim shuki, bundin kéyinki hökümetler türk dunyasi siyasitini birinchi pilan'gha qoysun, Uyghur türklirimu türk dunyasi ichide tégishlik ornini tapsun. (Erkin tarim)

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.