Түркийә парламенти адаләт комитети башлиқи әһмәт ийимая билән сөһбәт


2008.02.01

ExmetIyimaya-200.jpg
Түркийә парламенти адаләт комитетиниң башлиқи әһмәт ийимая әпәнди, парламент бинасидики ишханисида мухбримиз әркин таримниң зияритини қобул қилди. RFA Photo / Erkin Tarim

Түркийә парламенти адаләт комитетиниң башлиқи әһмәт ийимая әпәнди билән парламент бинасидики ишханисида бизниң уйғур мәсилиси һәққидики соалимизға җаваб бәрди. У сөзидә уйғурларға елип бериливатқан бесим сияситиниң йеқинда түгәйдиғанлиқини, уйғурларниң әркинликкә еришидиғанлиқини ейтти. У йәнә сөзидә 21 - әсирниң инсан һәқлири әсири икәнликини, дунядики бу әркинлик вә демократийә шамилиниң алдини һич қандақ бир күчниң тосалмайдиғанлиқини ейтти.

Әһмәт ийимая әпәнди сөзидә 21 - әсирниң инсан һәқлири әсири икәнликини уйғурларниң чоқум әркинликкә еришәләйдиғанлиқини ейтип мундақ деди: " Мәнчә 20 - вә 21 - әсир инсан һәқлири әсиридур. Дуняда дөләт вә милләтләрдинму муһим нәрсә инсандур. Шуңа пүтүн дунядики инсанлар қайси милләт, қайси диндин болса болсун улар, яшаш, давалиниш, мәдәний, инсаний вә әркин пикир баян қилиш һәқлиригә игә болуши керәк. Дөләт қурған милләтләр бар, башқа бир дөләтниң ичидә мәвҗудийитини қоғдап қелишқа тиришиватқан милләтләр бар. Бир дөләтниң чоң дөләт болуши, у дөләтниң өз ичидики һәр милләт хәлқини тәң баравәр демократийә ичидә яшаш һәққи берип бәрмигәнлики билән мунасивәтликтур. Хитай вә русийигә охшаш дөләтләрдә һәқлири тартивелинған, һәқлирини қолға кәлтүрүш үчүн күрәш қиливатқан көп санда милләтләр бар. Әмма бүгүнки күндә дуня тезла өзгириватиду. Хитай өзгириватиду, русийә өзгириватиду. Һазирқи уйғурлар бәлки бесим астида зулум астида яшашқа мәҗбур қеливатқан болсиму, уйғурларниң кейинки әвладлири чоқум бәхт саадәт ичидә яшайду дәп ойлаймән. Шәрқий түркистанлиқ қериндашлиримниң өз давалири үчүн сәври тақәт билән елип бериватқан бу муҗадилилири үчүн уларни тәбрикләймән тәбрикләймән. Хитайларму дуняниң вәзийитини чүшүнүп йетип уйғур мәсилисигә инсан һәқлири җәһәттин қарап, йеқин кәлгүсидә уйғурларға өз һәқ вә һуқуқлирини бериду, уйғурларму әркинлик ичидә яшайду дәп ойлаймән."

Сиз хитай өзгириватиду дәватисиз? шәрқий түркистан аммиви тәшкилатлири мәсуллириниң дейишичә хитайниң уйғурларға қиливатқан зулуми барғансери еғирлишиветипту, демәк хитай өзгәрмәпту дегәнлик, буниңға қандақ қарайсиз дегән соалимизға җаваб берип мундақ деди: "Хитай өзгәрмәйватиду дегән гәпкә қошулмаймән. Бурун хитай иқтисадиму коммунистик иқтисад иди, әмма бүгүн хитайлар түркийидинму бәкрәк әркин базар иқтисади сиясити иҗра қиливатиду. Бу җәһәттин елип ейтқанда хитай өзгириватиду. Сияси җәһәттики әркинлик техи хитайға йетип кәлмиди, әмма мән қисқа вақит ичидә хитайғиму демократийиниң йетип келидиғанлиқиға ишинимән. Чүнки бүгүн дунявилишиватқан күнимиздә бу әркинлик демократийә шамилини һечким тосувалалмайду."

Бүгүн уйғурларниң милли маарипи әмәлдин қалдуруливатиду? пүтүн мәдәний һәқлири қоллиридин тартивелиниватиду? сиз түркийә парламенти адаләт комисйони башлиқи болуш сүпитиңиз билән буниңға қандақ қарайсиз? дегән соалимизға җаваб берип мундақ деди: " Мән шәрқий түркистанниң һазирқи вәзийити, конкрит мәсилилири һәққидә мәлумат игиси мән десәм ялған гәп қилған болуп қалимән. Биз шуни билимизки, кишиләргә вә милләтләргә елип бериливатқан бесимниң әкси тәсири болиду. Бесим күчәйгәнсери униңға болған наразилиқму күчийиду. Шуңа бесим бир милләтни йоқ қилалмайду әксичә у милләтни күчләндүриду. Бир милләтниң тилини динини йоқ қилиш сияситини бурун болғарийә вә геритсийәму иҗра қилған иди, әмма нәтиҗигә еришәлмиди. 21 - Әсирдә бир милләтни ассимилятсийә қилиш ундақ асан әмәс. Әгәр хитайлар растинла силәр дегәндәк ассимилятсийә сиясити елип бериватқан болса, уни қобул қилишимиз мумкин әмәс. Бундақ сиясәт чоң дөләтләргә ярашмайду. Мәнчә хитай дөлити кейин һазир елип бериватқан бу сияситидин номус қилиши мумкин. Чүнки шәрқий түркистандики 20 милйон уйғур түркини ассимилятсийә қилиш ундақ асан иш әмәс. Шуңа бу муҗадиләңлар чоқум ғәлибә қилиду, хитай һөкүмитиму йеқинда хитайдики пүтүн милләтләрниң һәқ һоқуқлирини беришкә мәҗбур қалиду."

Түркийә парламенти адаләт комитети башлиқи әһмәт ийимая әпәнди сөһбитимизниң ахирида 2008 - йили мәһмут қәшқири йили мунасивити билән мундақ деди: " Мәһмут қәшқири түркий милләтлириниң дуня мәдәнийитигә беғишлиған әң муһим әсиридур. `Түркий тиллар дивани `мукәммәл бир әсәр болуп, түрк мәдәнийитиниң, түркий тиллириниң бир қамусидур. Бу әсәрниң бирдин бир нусхисиниң истанбулдики бир китабпуруштин али әмири әпәнди тәрипидин тепилиши, униң дуня мәдәнийитигә қошқан әң чоң төһписидур. Али әмири әпәндиниң бу китабни елиш үчүн пули йоқ, башқилардин қәрз елип сетивалған. Мәндә түркий тиллар диваниниң осман империйиси мәзгилидә бесилған тунҗи нусхиси бар. Түркий тиллар диваниниң оригинали һазир истанбулдики милләт кутупханисида сақланмақта. Мән 2008 - йили мәһмут қәшқири йили мунасивити билән бу китабни тепип бизгә улаштурған али әмири әпәндиниң ятқан йери җәннәт болушини тиләш билән биргә, пүтүн түрк дунясида мәһмут қәшқири һәққидә паалийәтләрниң елип берилишини, һәрқайси дөләтләрниң буниңға алаһидә әһмийәт беришини тиләймән." (Әркин тарим)

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.