Бир түрк саяһәтчиниң уйғурлар һәққидики тәсирати

Һөҗҗәтлик филим ишләш билән тонулған язғучи исмаил қәһриман йеқинда бир гуруппа түрк саяһәтчиләр билән уйғур елини зиярәт қилди вә қайтип кәлгәндин кейин 6 қисимлиқ зиярәт хатирисини түркийиниң гәбзә гезитидә елан қилди.
Ихтиярий мухбиримиз арслан
2012.09.20
hotende-gilem-zawutida-ziyette-305.jpg Тонулған язғучи исмаил қәһриман әпәнди хотән гиләм завутини зиярәт қилди. 2012-Йили сентәбир.
RFA/Arslan

Исмаил қәһриман әпәнди, үрүмчи, турпан, қәшқәр, хотән вә тәклимакан чөлини айлинип чиққан вә уйғур хәлқиниң иҗтимаий һаятини көзи билән көргәндин кейин зиярәт тәсиратини елан қилди.

Исмаил қәһриман әпәнди 2012-йили 8-айниң 27-күнидин 9-айниң 5-күнигичә 10 күн уйғур диярини зиярәт қилған, у бу қетимқи зияритиниң асаси мәқситини ипадиләп, уйғурлар тоғрисида һөҗҗәтлик филим ишләш үчүн уйғур дияри вә уйғурларниң иҗтимаий һаятини синалғуға елиш үчүн барған. Исмаил қәһриман әпәнди зиярәт тәсиратида алди билән уйғур елидә зиярәт қилған орунлирини тонуштуруп мундақ язған:
“шәрқий түркистан вә йипәк йоли мәдәнийәт җуғрапийисиниң бир парчиси. Әң чоң арзуюм йипәк йоли өткилини әң баштин әң ахириғичә айлинип чиқиш иди. Хитайдин башлинип истанбулда ахирлашқан йипәк йолини айлинип, һөҗҗәтлик филим ишләш үчүн бир өмүр һаят йәтмәйду, әмма парчә-парчә болсиму йипәк йолини бөлүп һөҗҗәтлик филим ишләш үчүн тиришиватимиз. Бу мунасивәт билән, пакистан, афғанистан, түркмәнистан, өзбекистан, қирғизистан, шәрқий түркистан, моңғулистан вә хитайда синалғуға елип һөҗҗәтлик филим ишлидуқ.”

Тонулған язғучи исмаил қәһриман әпәнди түрк саяһәт өмики билән тәклимакан чөлидә. 2012-Йили сентәбир.
Тонулған язғучи исмаил қәһриман әпәнди түрк саяһәт өмики билән тәклимакан чөлидә. 2012-Йили сентәбир.
RFA/Arslan

Истәклирим реаллиққа айланди

Исмаил қәһриман зиярәт хатирисидә йәнә мундақ язған: шәрқий түркистанға бериш мән үчүн пәқәт бир истәк иди. Истәклирим ахирида реаллиққа айланди. Бир гуруппа достларниң алаһидә орунлаштурған шәрқий түркистан җуғрапийиси вә йипәк йолини саяһәт қилиш несип болди.

Исмаил қәһриман әпәнди зиярәт тәсиратида йәнә, үрүмчидин турпанға барғанлиқини вә турпанда үзүмзарлиқларни айлинип тәмлик үзүмләрни зоқ билән йегәнликини, йәр асти кариз қудуқларни айлинип синалғуға алғанлиқини, имин ваң мунари вә имин ваң мәсчитини зиярәт қилғанлиқини ипадиләп мундақ язған:
“уйғур түрклириниң көчүп яшаш һаяттин тунҗи болуп олтурақлишип яшаш һаятқа өткән вә 2000 йил илгири қурған шәһәрниң қалдуқлирида түрк тарихини көзимиз билән көрдуқ кейин үрүмчигә қайттуқ.”

Үрүмчини шәрқий түркистанниң мәдәнийәт мәркизи дәп баһа бәргән, исмаил қәһриман әпәнди үрүмчидин хотәнгә айропилан билән барған вә хотәндин тәклимакан чөлигә түгигә минип барған вә тарихтики әҗдадларға охшаш тәклимакан чөлини, тарихи йипәк йолини түгигә минип айлинип йипәк йолиниң мәдәнийитини өз көзи билән көргәнликини тәсирлик қилип язған. Исмаил қәһриман әпәнди хотән зияритини мундақ тәсвирлигән:
“тәклимакан чөлини түгә билән айлиниш саяһити ахирлашқандин кейин хотән шәһиригә қайттуқ, тәңритағдин кәлгән қаштеши дәрясида қаштеши издәватқан уйғурлар билән сөһбәт қилдуқ, қаштеши хитайлар үчүн бәк қиммәтлик. Хотәнниң кечилик мәнзирисини сәйлә қилип үзүм тәк астида уйғурлар билән хотәнниң гүзәллики тоғрисида сөһбәт қилдуқ.”

Тонулған язғучи исмаил қәһриман әпәнди түрк саяһәт өмики билән тәклимакан чөлидә. 2012-Йили сентәбир.
Тонулған язғучи исмаил қәһриман әпәнди түрк саяһәт өмики билән тәклимакан чөлидә. 2012-Йили сентәбир.
RFA/Arslan

Исмаил қәһриман әпәнди қәшқәрдә мәһмут қәшқириниң қәбрисини зиярәт қилған вә зиярәт тәсиратида қәшқәр зиярити тоғрисида тохтилип мундақ язған:
“қәшқәр шәһири тәңритағлириниң етикигә җайлашқан қәдими тарихи шәһәр. Мәшһур түрк тилшунас мәһмут қәшқири, қутадғубиликниң муәллипи йүсүп хас һаҗип әң муһим болғини, тунҗи түрк ислам дөлити болған вә мусулман түрк хақани унвани билән ислам мәдәнийитини түрк ислам җуғрапийисигә кәң тарқилишиға башчилиқ қилған қараханийлар дөлитиниң қурғучиси сутуқ буғраханниң мәмликити болуп тонулған қәшқәр түрк тарихиниң бир километир тешидур. Қәшқәрниң һаваси вә сүйи бәк гүзәл болғанлиқи үчүн ханларниң, хақанларниң арамгаһи болған.”

Тонулған язғучи исмаил қәһриман әпәнди бир уйғур ресторанида. 2012-Йили сентәбир, хотән.
Тонулған язғучи исмаил қәһриман әпәнди бир уйғур ресторанида. 2012-Йили сентәбир, хотән.
RFA/Arslan

Қәшқәрниң тарихи

Исмаил қәһриман әпәнди зиярәт тәсиратида йәнә қәшқәрниң тарихи тоғрисида тохтилип мундақ язған:
“қәшқәр тарихта нурғун түрк дөләтлири қурулған бир җай. Түрк тарихида қәшқәрниң өтмүши тоғрисида мундақ дейилгән: миладийиниң 502-550 йиллар арисида һонларниң, 552-648-йиллар арисида көктүркләрниң, 648-744-‏йиллар арисида көктүркләрниң, 790-791-йиллар вә 842-йиллар арисида уйғурларниң, 1006-йилдин башлап қараханийларниң вә 1032-1210-йиллар арисида шәрқий қараханийларниң, 1227-1370-йиллар арисида чағатай ханлиқиниң, кейин 1370-1514-йиллар арисида шәрқий чағатай ханлиқиниң дөлити қурулған вә һакимийәт тиклигән. 1514-Йилдин 1680-йиллар арисида сәидийә ханлиқи һакимийәт қурған.”

Исмаил қәһриман әпәнди саяһәт җәрянида йәнә йәкәнни зиярәт қилған вә йәкән ханлиридин сәидийә хан, абдурешит хан вә аманнисаханға охшаш шәрқий түркистан тарихида из қалдуруп кәткән муһим шәхсләрниң қәбрилирини зиярәт қилған.

Исмаил қәһриман әпәнди қәшқәрдә көргән бир вәқәни тәсвирләп мундақ язған: қәшқәр шәһириниң сақчилар тосуп тәкшүридиған орунда машинимизға бир уйғур киши чиқти, у бизниң шопурниң тонуши икән. У уйғур өзини касп дәп тонуштурған вә турмушниң нормал өтидиғанлиқини ипадиләп мундақ дегән: булар дөләт адәмлири, раһәт яшайду, биз әмгәк қилип ишләп тирикчилик қилимиз, дәп чақчақ қилғанлиқини язған.

Шәһәрниң кириш еғизида қизил дәря бар, қизил дәрядин өтүп шәһәргә кирдуқ. Қәшқәр шәһириниң кәң йоллири вә егиз биналар арисидин шәһәр ичигә кирдуқ, тарихи қәшқәр шәһири аста-аста йоқ болушқа башлиған.

Исмаил қәһриман әпәнди қәшқәрдә мав зедуңниң һәйкилигә йеқин бир йәрдики меһманханиға чүшкән вә мав зедуңниң һәйкилини тәсвирләп мундақ язған:
“мав өлүп аридин нәччә йил өткән болсиму мавниң һәйкили “мән бу йәрдә” дегәндәк чүшәнчә бериду, мавниң һәйкили қәшқәрниң һәр йеридин көрүнидиған һалда чоң бир мәйданға ясалған. 1949-Йили мав зедуң коммунист һакимийәт қурған вақитта қәшқәрдә мустәқил шәрқий түркистан дөлити бар иди, мав зедуң тәрипидин 1952-йили қәшқәр ишғал қилинди. Қәшқәр мәйданиниң дәл оттурисиға 1952-2012 ‏дегәндәк рәқәм йезилған чоң тахтиға 60-йил тәбрикләш паалийитиниң тахтиси есилған. Мәйданда 2 саәт сақчи машинилар вә танкилар айлинип йүридикән. Һәр йәрдә сақчилар бар, мәйдандики сақчи мәркәзлири сақчилар билән толуп кәткән. Қәшқәрдә уйғур тойлири бәк һаяҗанлиқ болидикән, шәһәрдә узун қуйруқ болған той машинилар нағра-сунай челип тизилип меңишлири адәмни һаяҗанға салиду, қәшқәрниң қайғулуқ муһитини бирдәм болсиму хушаллиққа чөмдүридикән, бу хушаллиқ көрүнүшләрни синалғуға елиш җәрянида сақчиларниң чоң чоң қарап алийишлириға дуч кәлдуқ.”

Исмаил қәһриман әпәнди қәшқәрдә уйғур тамиқи йейиш үчүн нуран исимлик бир ресторанға киргән вә ресторанниң ичидә туран йезилған хәтниң оқуп һәйран қалған вә ресторан хоҗайинидин сәвәбини сориғанда, у ресторанниң исминиң туран икәнликини 2009-йилидики үрүмчи вәқәсидин кейин сақчилар билән җедәл қилип нуранға өзгәрткәнликини әмма һазирму еғизда бу ресторанни туран дәп атайдиғанлиқини билдүргән.

Исмаил қәһриман әпәнди йәнә қәшқәр тәсиратини давам қилип мундақ язған:
“қәшқәр кочилирида, өзтүрк, хас түрк намлиқ көплигән дуканларни учраттуқ, бизгә тонуш болған бу исимлик дуканлар худди бизни хош кәлдиң дегәндәк туйғу берәтти. Қәшқәр мәйданиниң йенида ихлас магизини бизни һәйран қалдурди. Бу йәрдә ихлас магизининиң бу йәрдә сетиш мәркәзлири ечилғанлиқидин һәйран қалдуқ. Тарихи шәһәр қәшқәр һейтгаһниң гүзәл кечилик мәнзириси көз вә көңлимизни парлатти. Һейтгаһ әтрапиниң кечилик мәнзириси қизғин кәйпият ичидә айландуқ вә тарихтики уйғур түрклириниң аҗайип байрам тәбрикләш паалийәтлирини өз көзимиз билән көргәндәк болдуқ.”

Исмаил қәһриман әпәнди йәнә саяһәт җәрянида қағилиқтин өткәнликини вә қағилиқ шәһирини көрүп у йәрдики иҗтимаий һаяттин өзини анадулийидә бир шәһәрдә туруватқандәк һес қилғанлиқини ипадилигән вә кичик бир вәқәни әслитип мундақ язған: қағилиқта тәбиий гүзәллик билән ясалған бир уйғур ресторанда тамақ йәватқанда уйғур түрклири әтрапиға улашти. Биз тамақ йәватқанда йеқин әтрапта бир уйғур бала банан елиш үчүн дадисидин пул сориди, дадиси пули болмиғанлиқи үчүн оғлиға банан алалмиди, бизниң саяһәт өмәктин бир достимиз берип у балиға банан елип бәрди бу әснада әтрапиға дәрһал сақчилар кәлди әмма бизгә һеч нәрсә демиди, бизму тамиқимизни әп йолимизға раван болдуқ.

Исмаил қәһриман әпәнди тәклимакан чөлини вә қәшқәр-хотән арисидики йолларни айлинип чиққандин кейин хитайниң тәклимакан чөлигә чоң дәрялардин су башлап келип дәл-дәрәх салғанлиқини боз йәр ечип терилғу йәрләрни көпләп терилғу йәр ачқанлиқини көчмән йөткәшни қулайлаштуруш үчүн үрүмчи билән қәшқәр оттурисидики 1500 километирлиқ йолни наһайити сүпәтлик ясап чиққанлиқини, қәшқәр билән ‏хотән шәһәр оттурисидики 500 километирлиқ мусапидә төмүр йол ясап чиққанлиқи, униңдин башқа йәнә шәрқий түркистанниң пүткүл шәһәрлиридә егиз биналарни салғанлиқини бу биналарға ичкиридин көп көчмән йөткәп йәрләштүрүватқанлиқини, буларниң асаси мәқситиниң шәрқий түркистанниң әсли саһиблири болған уйғурларниң нопусни азайтип хитайларниң нопуси көпәйтиш үчүн бу йәрдә ичкиридин 600 миң хитай аилини көчүрүп келишни пиланлиғанлиқини язған.

Хитайниң бихәтәрлик тәдбирлири

Исмаил қәһриман әпәнди зиярәт тәсиратиниң ахирида қәшқәрдә хитай сақчилириниң уйғурларға қиливатқан бесим сиясәтлирини тәсвирләп мундақ язған:
“шәрқий түркистанниң шәһәрлирини айлиниватқанда әң көп бихәтәрлик тәдбирлири диққитимизни тартти. Көплигән сақчи тәкшүрүш орунлирида қаттиқ бихәтәрлик тәдбирлири елип, машинилар айрим-айрим тәкшүрүлиду, чоң йолниң охшимиған җайлириға нурғунлиған көзитиш аппарати қоюлған, көзитиш аппаратларниң көрүшлирини нурғун орунлардин көзитип туридикән, қаттиқ ахтуруп тәкшүридикән, чоң йолдин өткән машинилар вә машининиң ичидикиләр көзитиш аппарати арқилиқ көзитилип туридикән. Чоң шәһәрләрниң кириш вә чиқиш йолида бихәтәрлик тәкшүрүш мәркәзлири болуп, йолдин өткән пүтүн машинилар қаттиқ тәкшүрүлидикән, машининиң ичи вә тешини бир-бирләп ахтуруп чиқидикән. Хотән билән йәкән оттурисидики бир тәкшүрүш мәркизи мени чоңқур ойға салди, тәкшүрүш мәркизи мундақчә ейтқанда бир искәнҗә мәркизи икән, қаттиқ иссиқта аяллар, балилар вә әрләр нәччә саәт нөвәт күтүп туридикән, у йәрдә һаҗәтханиму йоқ икән, инсанлар һаҗәт қилишқа еһтияҗ туюлса чөлдә инсанларниң көз алдида һаҗәт қилишқа мәҗбур болидикән.”

Исмаил қәһриман әпәнди 2006-йили бир қетим уйғур дияриға берип уйғурлар тоғрисида һөҗҗәтлик филим ишләп түркийиниң һәр қайси телевизийә қаналлирида кәң тарқатқан иди. Бу қетим униң уйғур диярини иккинчи қетим зиярәт қилиши һесаблиниду.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.