Түрк дуняси яшлири қурултийиниң уюштурғучиси орхан кавуҗуниң уйғурлар һәққидә ейтқанлири

• Мухбиримиз әркин таримниң бу һәқтики толуқ мәлумати
• Download story audio

Бу йиғинни уюштурған түрк оҗақлири җәмийитиниң баш секритари, сабиқ парламент әзаси проф. Др. Орхан кавунҗу әпәнди билән сөһбәт. Photo by RFA / Erkin Tarim

8-Айниң- 5 күнидин 12-күнигичә македонийәниң охри шәһиридә өткүзүлгән, 40 қа йеқин дөләт вә районлардин кәлгән түркий милләт яшлири вәкиллири қатнашқан 13.Нөвәтлик түрк дуняси яшлири қурултийида ирақтики түркмәнләр, ирандики азәри түрклири вә уйғур мәсилисигә охшаш мәсилиләр һәққидә наһайити муһим қарарлар чиқирилди.

Вәкилләр вә мәтбуат хадимлири арисида бу қарарлар пәқәтла қәғәз үстидә қаламду яки реаллиққа айлиниш еһтималиму барму, дегән мәсилә тартишилмақта. Биз бу суалларға җаваб тепиш шундақла бу қурултайниң әһмийити һәққидики көз қаришини елиш үчүн бу йиғинни уюштурған түрк оҗақлири җәмийитиниң баш секритари, сабиқ парламент әзаси проф. Др. Орхан кавунҗу әпәнди билән сөһбәт елип бардуқ.

Әркин тарим: һөрмәтлик проф. Др. Орхан кавунҗу әпәнди , бүгүн ахирлашқан түрк дуняси яшлири қурултийида пүтүн түркий милләтләрниң мәсилилири үстидә әтраплиқ музакириләр елип берилип қарарлар чиқирилди. Бу қурултайни чақириштики мәқсәт немә?

Орхан кавунҗу: түрк дуняси дегинимиз 10 милйон квадрат километир җуғрапийидә яшаватқан 250 милйон әтрапидики түркий милләтләр демәктур. Әмма бу түрк дунясидики мәсилиләр бүгүнгичә район характерлиқ болуп улар бир - бириниң мәсилисидин хәвәрдар әмәс иди. Бүгүн алтай районидики бир яш шәрқий түркистан мәсилисидин хәвәрдар. Шәрқий түркистандики бир яш ирақтики түркмән қериндашлириниң мәсилисидин хәвәрдар. Русийә федиратсийисиниң омсиқ районидин кәлгән бир қиз мән миллитимниң мәсилилирини аңлитиш үчүн кәлгән идим. Әмма башқа түркий милләтләрниң дәрди бизниңкидинму көп икән, дәп көзигә яш алди. У йәнә, шуңа биз өзимизниң дәрдини аңлитиштин ваз кәчтуқ, дәп йәнә көзигә яш алди. Мана көргиниңиздәк, бу қурултайниң мәқситиму мана мушу. Бир - биримиздин хәвәрдар болуш.

Биз буниң биләнла тохтап қалмаймиз, қурултайлиримизни бундин кейин техиму тәшкилий бир һалға әкилимиз. Тәшкилатлиримиз бир- бири билән пәқәтла қурултайлардила бир ариға кәлмәйду, қурултай арилиридиму давамлиқ бир ариға җәм болуп хизмәт қилиду. Бизниң һелиһәм һәл қилалмиған бир мәсилимиз бар. У болсиму бу қурултай 5 йилдин бери ечиливатқан болсиму, һазирғичә қурултайда ортақ бир түрк тилиниң мәйданға кәлмәсликидур. Буниң асан әмәсликини билишимиз, шуңа сәвирлик болушимиз керәк. Әмма бу ортақ тил яритиш пикримиздиму чиң турушимиз керәк. Мән буни тоғра чүшинимән. Чүнки бир инсан 20-25 йил башқа бир тил өгиниду, бир тилда оқуйду, у тилда тәпәккур йүргүзиду. Сиз қопуп униңға 2 йилда сән у тилни ташла, ортақ бир тилда гәп қилайли, десиңиз болмайду. Буни қилиш ундақ қолай әмәс. Әмма биз қәтий нийәт билән һәммимиз чүшүнәләйдиған ортақ бир түркчә яритип у түркчә билән бу йәрдә сөзлишишимиз керәк.

Әркин тарим: һөрмәтлик орхан кавунҗу әпәнди, түрк оҗақлириниң башлиқи нури гүргүр әпәнди ечилиш нутқида түркләр 300 йил бойичә интайин зор күнләрни бешидин өткүзди, бундин кейин ундақ болмайду, һәммә ишлар яхши боп кетиду, деди. Сизчә қайси җәһәтләрдә, қандақ яхшилинишлар болар ?

Орхан кавунҗу: буни мисал биләнму ипадә қилғили болиду. Мәсилән бу совет иттипақи вә шәрқий явропа дөләтлирини төмүр пәрдә, дәйттуқ. У төмүр пәрдиниң йәнә бир тәрипи билән бу тәрипи арисида һечқандақ бир мунасивәт йоқ иди. Мениң әсли тегим өзбекистандин. Ата- анам өзбекистандин көчүп кәлгәндә уйәрдә қалған туғқанлиримиз һаятму әмәсму уни билмәйттуқ. Биз у йәрләргә беришни яки уларниң келишини тәсәввурму қилалмайттуқ. Әмма бүгүн бу әмәлийәткә айланди. Ишикләр ечилди. Әнқәрә билән бишкәк, баку қатарлиқ йәрләргә һәр күн нурғун айропиланлар қатнайду. Миңларчә инсан у йәрләрдин түркийигә келиватиду, түркийидинму бериватиду. Йәни миң йиллиқ һәсрәт түгиди, һәммимиз бир - биримиз билән учраштуқ. Әмди бу һәргиз кәйнигә қарап маңмайду. Барғансери тәрәққи қилип маңиду. Нури гүргүр әпәнди шуңа интайин тоғра гәп қипту. Йеңи бир дәвр башланди, һәммә ишлар яхши боп кетиду.

Орхан кавунҗу әпәнди сөзини давам қилип ғәрбий түркистан еришкән мустәқилликкә бир күн шәрқий түркистанму чоқум еришиду, деди вә көз яшлирини тутувалалмай қалғанлиқтин сөзигә давам қилалмай қалди.

Әркин тарим: сиз бу түркий җумһурийәтләр арисидики бериш - келишләрниң барғансери күчлиниватқанлиқини, дәп өттиңиз. Һәқиқәтән, бу мәдәнийәт җәһәттики алақә барғансери күчийиватиду. Буниң уйғур мәсилисигә болған тәсири қандақ болар?

Орхан кавуҗу : сейит түмтүрк әпәнди шәрқий түркистан һәйити намидин қурултайда сөз қилғанда, түркий җумһурийәтләрниң уйғур сияситидин мәмнун әмәсликини дәп өтти. Һәқиқәтән у бу сөзидә һәқлиқ. Әмма у гәрчә бу җәһәттә һәқлиқ болсиму, боливатқан яхши әһвалларму бар. Өзбекистан, қирғизистан бәзи бигунаһ уйғур қериндашлиримизни хитайға қайтуруп бәргән болсиму, мәдәнийәт җәһәттики алақимиз барғансери күчлиниватиду. Мәсилән, 12 муқам өмики түркийидә оюн қойди, бу хил мунасивәтләрниң кәлгүсидә шәрқий түркистан билән болған иқтисадий, сиясий мунасивәтләргиму тәсир көрситип, шәрқий түркистанниң мустәқиллиқини тезлитидиғанлиқиға ишинимән. Көрүнгән тағ йирақ әмәс, шәрқий түркистан ахири бир күн мустәқиллиққә еришиду. (Әркин тарим)