Türk dunyasi yashliri qurultiyining uyushturghuchisi orxan kawujuning Uyghurlar heqqide éytqanliri

• Muxbirimiz erkin tarimning bu heqtiki toluq melumati
• Download story audio

Bu yighinni uyushturghan türk ojaqliri jem'iyitining bash sékritari, sabiq parlamént ezasi prof. Dr. Orxan kawunju ependi bilen söhbet. Photo by RFA / Erkin Tarim

8-Ayning- 5 künidin 12-künigiche makédoniyening oxri shehiride ötküzülgen, 40 qa yéqin dölet we rayonlardin kelgen türkiy millet yashliri wekilliri qatnashqan 13.Nöwetlik türk dunyasi yashliri qurultiyida iraqtiki türkmenler, irandiki azeri türkliri we Uyghur mesilisige oxshash mesililer heqqide nahayiti muhim qararlar chiqirildi.

Wekiller we metbu'at xadimliri arisida bu qararlar peqetla qeghez üstide qalamdu yaki ré'alliqqa aylinish éhtimalimu barmu, dégen mesile tartishilmaqta. Biz bu su'allargha jawab tépish shundaqla bu qurultayning ehmiyiti heqqidiki köz qarishini élish üchün bu yighinni uyushturghan türk ojaqliri jem'iyitining bash sékritari, sabiq parlamént ezasi prof. Dr. Orxan kawunju ependi bilen söhbet élip barduq.

Erkin tarim: hörmetlik prof. Dr. Orxan kawunju ependi , bügün axirlashqan türk dunyasi yashliri qurultiyida pütün türkiy milletlerning mesililiri üstide etrapliq muzakiriler élip bérilip qararlar chiqirildi. Bu qurultayni chaqirishtiki meqset néme?

Orxan kawunju: türk dunyasi déginimiz 10 milyon kwadrat kilométir jughrapiyide yashawatqan 250 milyon etrapidiki türkiy milletler démektur. Emma bu türk dunyasidiki mesililer bügün'giche rayon xaraktérliq bolup ular bir - birining mesilisidin xewerdar emes idi. Bügün altay rayonidiki bir yash sherqiy türkistan mesilisidin xewerdar. Sherqiy türkistandiki bir yash iraqtiki türkmen qérindashlirining mesilisidin xewerdar. Rusiye fédiratsiyisining omsiq rayonidin kelgen bir qiz men millitimning mesililirini anglitish üchün kelgen idim. Emma bashqa türkiy milletlerning derdi bizningkidinmu köp iken, dep közige yash aldi. U yene, shunga biz özimizning derdini anglitishtin waz kechtuq, dep yene közige yash aldi. Mana körginingizdek, bu qurultayning meqsitimu mana mushu. Bir - birimizdin xewerdar bolush.

Biz buning bilenla toxtap qalmaymiz, qurultaylirimizni bundin kéyin téximu teshkiliy bir halgha ekilimiz. Teshkilatlirimiz bir- biri bilen peqetla qurultaylardila bir arigha kelmeydu, qurultay ariliridimu dawamliq bir arigha jem bolup xizmet qilidu. Bizning hélihem hel qilalmighan bir mesilimiz bar. U bolsimu bu qurultay 5 yildin béri échiliwatqan bolsimu, hazirghiche qurultayda ortaq bir türk tilining meydan'gha kelmeslikidur. Buning asan emeslikini bilishimiz, shunga sewirlik bolushimiz kérek. Emma bu ortaq til yaritish pikrimizdimu ching turushimiz kérek. Men buni toghra chüshinimen. Chünki bir insan 20-25 yil bashqa bir til öginidu, bir tilda oquydu, u tilda tepekkur yürgüzidu. Siz qopup uninggha 2 yilda sen u tilni tashla, ortaq bir tilda gep qilayli, désingiz bolmaydu. Buni qilish undaq qolay emes. Emma biz qet'iy niyet bilen hemmimiz chüshüneleydighan ortaq bir türkche yaritip u türkche bilen bu yerde sözlishishimiz kérek.

Erkin tarim: hörmetlik orxan kawunju ependi, türk ojaqlirining bashliqi nuri gürgür ependi échilish nutqida türkler 300 yil boyiche intayin zor künlerni béshidin ötküzdi, bundin kéyin undaq bolmaydu, hemme ishlar yaxshi bop kétidu, dédi. Sizche qaysi jehetlerde, qandaq yaxshilinishlar bolar ?

Orxan kawunju: buni misal bilenmu ipade qilghili bolidu. Mesilen bu sowét ittipaqi we sherqiy yawropa döletlirini tömür perde, deyttuq. U tömür perdining yene bir teripi bilen bu teripi arisida héchqandaq bir munasiwet yoq idi. Méning esli tégim özbékistandin. Ata- anam özbékistandin köchüp kelgende uyerde qalghan tughqanlirimiz hayatmu emesmu uni bilmeyttuq. Biz u yerlerge bérishni yaki ularning kélishini tesewwurmu qilalmayttuq. Emma bügün bu emeliyetke aylandi. Ishikler échildi. Enqere bilen bishkek, baku qatarliq yerlerge her kün nurghun ayropilanlar qatnaydu. Minglarche insan u yerlerdin türkiyige kéliwatidu, türkiyidinmu bériwatidu. Yeni ming yilliq hesret tügidi, hemmimiz bir - birimiz bilen uchrashtuq. Emdi bu hergiz keynige qarap mangmaydu. Barghanséri tereqqi qilip mangidu. Nuri gürgür ependi shunga intayin toghra gep qiptu. Yéngi bir dewr bashlandi, hemme ishlar yaxshi bop kétidu.

Orxan kawunju ependi sözini dawam qilip gherbiy türkistan érishken musteqillikke bir kün sherqiy türkistanmu choqum érishidu, dédi we köz yashlirini tutuwalalmay qalghanliqtin sözige dawam qilalmay qaldi.

Erkin tarim: siz bu türkiy jumhuriyetler arisidiki bérish - kélishlerning barghanséri küchliniwatqanliqini, dep öttingiz. Heqiqeten, bu medeniyet jehettiki alaqe barghanséri küchiyiwatidu. Buning Uyghur mesilisige bolghan tesiri qandaq bolar?

Orxan kawuju : séyit tümtürk ependi sherqiy türkistan hey'iti namidin qurultayda söz qilghanda, türkiy jumhuriyetlerning Uyghur siyasitidin memnun emeslikini dep ötti. Heqiqeten u bu sözide heqliq. Emma u gerche bu jehette heqliq bolsimu, boliwatqan yaxshi ehwallarmu bar. Özbékistan, qirghizistan bezi bigunah Uyghur qérindashlirimizni xitaygha qayturup bergen bolsimu, medeniyet jehettiki alaqimiz barghanséri küchliniwatidu. Mesilen, 12 muqam ömiki türkiyide oyun qoydi, bu xil munasiwetlerning kelgüside sherqiy türkistan bilen bolghan iqtisadiy, siyasiy munasiwetlergimu tesir körsitip, sherqiy türkistanning musteqilliqini tézlitidighanliqigha ishinimen. Körün'gen tagh yiraq emes, sherqiy türkistan axiri bir kün musteqilliqqe érishidu. (Erkin tarim)