Türkiy tillar diwanini terjime qilghanlar öltürülgen
Maqalide déyilishiche yene, 1937 - yili meshhur Uyghur sha'iri qutluq haji shewqi we meripetperwer sha'ir muhemmed eli ependiler, türkiy tillar diwanini terjime qilghanliqliri üchün öltürülgen we pütkül terjime matériyalliri köydürüwétilgen.
Qutluq shewqiy hej qilish jeryanida, istanbulgha kélip, türkiy tillar diwanining türkiyining kilisli shehiride neshir qilin'ghan nusxisini öz wetinige élip ketken we terjime qilishqa bashlighan, ularning meripet dunyagha xizmet qilish üchün élip barghan ilmiy xizmetliri hayatining axirlishishigha seweb bolghan.
Maqalide bildürüshiche yene, " Uyghurlar 1944 - yili sherqiy türkistan jumhuriyitini qurghanda tunji xizmiti, türkiy tillar diwanini terjime qilish bilen bashlan'ghan, bu ish üchün meshhur alim isma'il damollam wezipige teyinlen'gen, isma'il damollam, birinchi jilidning terjimisini püttürüsh aldida, rusiye bilen xitayning birlikte qarshi turushi bilen sherqiy türkistan jumhuriyiti aghdurulghan."
Doktur fexri solak ependi maqaliside yene mundaq yazghan: " sherqiy türkistan xitaylar teripidin ishghal qilin'ghandin kéyin Uyghur diyarida, Uyghur aptonum hökümiti quruldi, u waqittiki qeshqer shehirining walisi seydulla seyfulayéf, mexsus meblegh ajritip, türkiy tillar diwanini terjime qilishni pilanlighan we meshhur tarixshunas, sha'ir exmet ziya ependini u kitabni terjime qilishqa teyinligen. 1952 - We 1954 - yillar arisida türkiy tillar diwanining terjimisi pütken we kitabni basturush üchün béyjinggha ewetken, kitabni basturush meblighimu qeshqer sheherlik memuriy mehkimisi teripidin orunlashturulghan, emma béyjing da'iriliri, exmet ziyani "eksil inqilabchi we milletchi "dégendek jinayetler bilen eyiblep, 20 yilliq qamaq jazasigha höküm qilghan, türkiy tillar diwani terjimisi bilen birge köydürüwétilgen."
Maqalining dawamida yene, tirishchan Uyghurlar yene bir qétim türkiy tillar diwani, 1963 - yili, xitay ijtima'iy penler akadémiyisi Uyghur rayoni bölümining mu'awin mudiri Uyghur sayrami teripidin terjime qilin'ghanliqi, türkiy tillar diwanining terjimisining tékistliri köydürüwétilgenliki yézilghan.
Doktur fexri solak ependi maqaliside yene mundaq deydu: "mushundaq paji'eler yüz bérip tursimu Uyghurlarning türkiy tillar diwanigha bolghan qiziqishi azlimastin del eksiche kücheymekte idi. Xelq we bilimlik shexslerning telipige bina'en, türkiy tillar diwani ibrahim muti'iyning bashchiliqida, abdusalam abbas, abduréhim ötkür, abduréhim hebibulla, abduréshit kerim, abdulhemid yüsüp, xelim salih, haji nuraji, osman muhemmed niyaz, imin tursun, sabit ruzi, muhemmed imin we mirsultan osmanof qatarliq shexslerdin terkip tapqan 12 kishilik bir guruppa teripidin terjime qilin'ghan, shundaq qilip türkiy tillar diwanining Uyghurche terjimisi 1983 - yili ürümchide 3 jilid shekilde 10 ming nusxa basturulup neshir qilin'ghan."
Maqalide bildürüshiche, "türkiy tillar diwani qazaqistan we ezerbeyjanda bolsa sowét ittipaqi yimirilgendin kéyin neshir qilin'ghan."
Türk tilida mehmut qeshqirining léksiyisi
Maqalide yene mehmut qeshqirining yene bir qimmetlik esiri bolsa "kitabu jawahirin nehwi fiy lughetit türk " bolup, u kitab dunya tarixining tunji til menbesi bolghan kitablardin biri dep tonulghan, bu kitab hazirghiche tépilmighan, mehmut qeshqirining bu grammatika kitabi tépilip qalsa, bügünki türk shiwéliri arisida dawam qiliwatqan grammatika heqqidiki mesililerning hel bolishi üchün muhim rol oynaydiken we türk tili heqqide bes - munazire qiliniwatqan köpligen mesililerning hel bolushigha imkaniyet yaritidighanliqi bildürülgen.
Maqalide bildürüshiche, yawro - asiya yazghuchilar jem'iyiti teripidin mehmut qeshqirining "kitabu jawahirin nehwi fiy lughetit türk" dégen kitabini izdep tapqanlargha mehmut qeshqirining tughulghanliqining 1000 - yilliqi munasiwiti bilen, 1000 dane jumhuriyet altuni mukapat bérilidighanliqini élan qilghan. Türkiyining bir dane jumhuriyet altuni ottura hésab bilen 200$ amérika dolliri qimmitige ige.
Bu muhim qimmetlik ikki kitabni yazghan mehmut qeshqiri kim?
Doktur fexri solak ependi maqalisining axirida yene mundaq deydu: " qaraxaniylar xandanidin bughraxan muhemmed yaghan tékinning newrisi we shahzade hüseyin emir tékinning oghli bolghan mehmut qeshqiri, bir ichki urush sewebidin ana wetinini terk étip, özini türkiy xelqlirining tili we medeniyitini tetqiq qilishqa atighan bir türk shahzadisidur. U, 30 din artuq türk shiwésini xususen oghuz, qipchaq, qarluq, bulghar, arghu, Uyghur, kenche, oghraq, yabako, pechenek, chighil, suwar, xaqaniye, tatar, bashqurt qatarliq qewimlerning shiwe we tawushlirini yaxshi ögen'gen. Mehmut qeshqiri, 1073 - yili yézip püttürgen türkiy tillar diwanini, abbasiye dewrining xelipisige béghishlighan. Türkiy tillar diwani til menbesi bolupla qalmastin belki, u türkchining til tawushi we til qurulmisining alahidiliklirini öz ichige alghan shahane eser dep étirap qilin'ghan."
