Türkiye parlaménti insan heqliri komitétining mu'awin bashliqi mehmet ekichi ependi bilen söhbet

• Muxbirimiz erkin tarimning bu heqtiki toluq melumati
• Download story audio

2-Ayning 5-küni türkiye parlaméntida ghulja weqesi shundaqla Uyghur mesilisi küntertipke kelgen idi. Milletchi heriket partiyisi parlamént ezasi, insan heqliri komitéti mu'awin bashliqi mehmet ekichi ependi, türkiye parlaméntidiki omumi yighinda söz qilip, 500din köp parlamént ezasi we ministirlargha ghulja weqesi shundaqla Uyghur mesilisi heqqide qisqiche melumat bergendin kéyin türk hökümitini qérindash Uyghur xelqighe köngül bölüshke chaqirghan idi. Biz bu heqte téximu tepsili melumat élish üchün türkiye parlamént insan heqliri komitéti mu'awin bashliqi mehmet ekichi ependi bilen parlamént binasidiki ishxanisida söhbet élip barduq.

Mehmet ekichi ependi, siz Uyghur mesilisige qandaq qaraysiz dégen su'alimizgha jawap bérip mundaq dédi: "Méning peqetla bir parlamént ezasi bolush süpitim bilen emes, sherqiy türkistan mesilisi we sherqiy türkistanda boluwatqan weqeler méning hayatimning muhim bir qismini teshkil qilidu. Bügün sizni zhurnalist dep emes, öz qérindishim dep qobul qilip siz bilen sözliship olturuptimen. Men aldi bilen erkin asiya radi'osi arqiliq pütün Uyghur qérindashlirimgha salam yollaymen. Xitaylar sherqiy türkistan'gha aptonomiye hoquqi bergen bolsimu, hazir Uyghur türklirige qarita assimilyatsiye we yoq qiliwétish siyasiti élip bériwatidu, biz buni yéqindin teqip qiliwatimiz. Hemmimizge melum bolghinidek bügün sherqiy türkistan dunyada insan heqliri eng köp depsende boliwatqan yerlerdin biri.

Parlamént ezasi mehmet ekichi ependi xitaylar Uyghurlargha bundaq bir bésim siyasiti yürgüzüwatqan bir weziyette némilerni qilish kérek dégen so'alimizgha jawab bérip mundaq dédi: "Men milletchi heriket partiyisige wakaliten türkiye parlaméntida insan heqliri komitéti mu'awin bashliqi wezipisini ötewatimen. Bu insan heqliri komitétning qurulush nizamnamisida, pütün dunyadiki insan heqliri depsendilirini teqip qilish we bu heqte munasiwetlik parlaméntlar bilen alaqe ornitishtur dep belgilen'gen. Bashqa döletlerdiki insan heqliri depsendiliri heqqide matériyal toplap retlep tekshürüp chiqidighan tarmaqlirimizmu bar. Men sherqiy türkistan üchün konkért némilerni qilalaymiz bu heqte hazirche bir nerse déyelmeymen, emma men milletchi heriket partiyisi mu'awin bashliqi we insan heqliri komitéti mu'awin bashliqi bolush süpitim bilen qolumdin kelgenni qilimen. Eger sherqiy türkistandiki insan heqliri depsendiliri heqqide matériyallar bolsa, parlaméntimizning insan heqliri komitétigha yetküzüp bersenglar, biz bu heqte qilishqa tégishlik ishlarni qilimiz. Méning silerge bolghan tewsiyem parlamént ezalirigha bu mesililerni anglatqandin bashqa, bizning insan heqliri komitétigha bu heqte iltimas sunsanglar biz bu mesilini türkiye parlaméntining kün tertipige élip kélip turimiz. Sherqiy türkistan uzaq uning üstige xitay hökümiti sherqiy türkistan ni dunyagha étiwalghan, u yerde boliwatqan hadisilerdin dunya xewerdar emes. Türk xelqimu yaxshi bilmeydu. Hetta bezi siyasetchilerningmu sherqiy turkistan mesilisidin xewiri yoq. Shunga eger siler sherqiy turkistanni türkiyede yaxshi anglatsanglar türk xelqi her da'im silerni qollap quwwetleydu."

Parlamént ezasi insan heqliri komitéti mu'awin bashliqi mehmet ekichi ependi, türkiyening sherqiy türkistan siyasiti néme? dégen so'alimizgha jawab bérip mundaq dédi: "Türkiye jumhuriyitining xitaygha qarita dölet siyasiti bar. Emma bu özgirip turidighan bir siyaset. Yeni türkiyining xitaygha qarita istratégiyilik pilanliri bar, özgermes bir siyasiti yoq. Eger bir döletning bashqa bir dölette yashawatqan qérindashliri tartiwatqan zulumdin xewiri bolmisa, u döletke qarita bir dölet siyasitining shekillinishimu mumkin emes. Bu yil birleshken döletler teshkilati teripidin 2008-yilining mexmut qeshqiri yili élan qilinishi kishini xursen qilidighan bir hadise. Bu sherqiy türkistan mesilisini dunyagha anglitish üchün intayin muhim. Sherqiy türkistan mujadilisi qéyin bir mujadile, harmay talmay ümitsizlenmestin élip bérish kérek. Bu türkiye jumhuriyitining sherqiy türkistan siyasitini tüzüp chiqishi üchün paydiliq. Türkiye parlaménti bilen munasiwitinglarni kücheytinglar déyishimdiki sewebmu bu. Türkiye eng qisqa waqit ichide mukemmel bir sherqiy turkistan siyasitini tüzüp chiqishi kéreklikige ishinimen, xudayim buyrisa hemmimiz birlikte bu siyasetni tüzüp chiqimiz."

Mehmet ekichi ependi söhbitimizning axirida, bügün xitay xelq jumhuriyitining türkiyide turushluq elchixanisining Uyghurlarni xelq'ara térrorizmning bir qismi qilip körsitishke tirishiwatqan bolsimu türklerning Uyghurlargha undaq qarimaydighanliqini éytip mundaq dédi: "Sherqiy türkistan mesilisini térrorizmning bir qismi dep qaraydighanlar türkiyide intayin az. Bu xitay elchixanisining türkiyide élip bériwatqan bir teshwiqatidur. Erkinlik, démokratiye we eqelli insan heqlirini telep qilghan kishilerni térrorist dep éyiblash bezi döletlerning dölet siyasitige aylinip qalghan. Sherqiy türkistanda Uyghurlarning qoligha qoral yaraq élip chiqip xitaylarni öltürgini yoq. Eslide xitaylar éghir ayaq ayallarning qarnidiki 6-7 ayliq balilarni alghan waqtida, ularning özini qoghdash heqqi bar, emma Uyghurlar unimu qilmaywatidu. Uyghurlarni térrorist déyish peqetla emeliyetke muwapiq emes." (Erkin tarim)