Түркийә дөләт телевизийисидә уйғурлар вә шәрқий түркистан


2008.02.29

MineXanim.-200.jpg
Уйғурларниң тарихи, мәдәнийити вә бүгүнки вәзийити шундақла түркийиниң истанбул, қәйсири вә әнқәрә шәһәрлиридә яшаватқан уйғурларниң турмуши аңлитилған` түркийидики дуня `намлиқ программини һазирлиған минә әрқан ханим. RFA Photo / Erkin Tarim

Йеқиндин бери түркийә дөләт телевизийиси уйғур мәсилисигә алаһидә йәр бәрмәктә. Йеқинқи бир қанчә йилдин бери уйғур дияридин келип түркийидә олтурақлишип қалған уйғур вә қазақларниң күч сәргүзәштилирини, уйғурларниң шундақла уйғур дияриниң тарихини вә мәдәнийитини аңлатқан көп санда һөҗҗәтлик телевизийә филимлири ишлинип дөләт телевизийиси болған "т рт -инт"тә елан қилинди. Бу программилар түрк телевизийә идарисиниң хәлқараға тарқитидиған " т рт -инт" қанилида көп қетим көрситилгән болуп, тамашибинларниң қизғин алқишиға еришкән.

Уйғурларниң тарихи, мәдәнийити вә бүгүнки вәзийити шундақла түркийиниң истанбул, қәйсири вә әнқәрә шәһәрлиридә яшаватқан уйғурларниң турмуши аңлитилған` түркийидики дуня `намлиқ программини һазирлиған минә әрқан ханим, 22 йилдин бери түркийә дөләт телевизийисидә вәзипә өтәп кәлмәктә. Минә ханим бизгә 2004-йилидин бери бу программини тәйярлап келиватқанлиқини, уйғурлар һәққидә һазирғичә 4 һөҗҗәтлик филим тәйярлап телевизийидә елан қилғанлиқини, буниңдин кейинму уйғурларни тонуштурушни давам қилидиғанлиқини ейтти.

У сөзидә йәнә өзиниң бир җурналист болуш сүпити билән уйғур түрклириниң бүгүнки әһвалиға қаттиқ ечинидиғанлиқини, уларниң бир күн мустәқил дөләтлиридә әркин яшишини үмид қилидиғанлиқини ейтти. У сөзидә йәнә бу йил мәһмут қәшқири йили мунасивити билән уйғурлар һәққидә бирқанчә һөҗҗәтлик телевизийә филими ишләшни ойлишиватқанлиқини ейтти.

Минә әрқан ханим бу һөҗҗәтлик филимни түрк җамаәтчиликиниң шундақла дунядики һәрқайси дөләтләрниң диққәт етибарини шәрқий түркистан мәсилисигә тартиш мәқсити билән ишлигәнликини билдүрди: "Уйғур түрклири һазир бәкла бичарә- дәйду минә әрқан ханим- дуняниң диққитини уйғурларға тартиш керәк. Бизниң қолимиздин келидиған иш бу. Мениң қолумдин бу хил һөҗҗәтлик телевизийә филимлири арқилиқ шәрқий түркистан хәлқиниң трагедийисини дуняға аңлитиш үчүн бу филимни тәйярлидим. Шәрқий түркистан дәвасиға мениңму азрақ төһпәм болсун дәп, истанбул, қәйсири вә әнқәрәдики уйғурларниң турмушини, шәрқий түркистанниң тарихини мәдәнийитини, бүгүнки вәзийитини вә уйғурларниң түркийидин күтүватқан үмидини аңлатқан һөҗҗәтлик телевизийә филимлирини ишләп елан қилдим. Истанбулдики шәрқий түркистан вәхпидә пенсийигә чиққан генерал мәһмәт риза бекин вә башқа уйғурлар билән сөһбәт елип бардуқ, уларниң хитай зулмидин қечип түркийидә келиш сәргүзәштилирини аңлаттуқ, 1960-йилларда памир тағлирини һалқип өтүп, афғанистан арқилиқ түркийигә келип олтурақлашқан 200 аилә әтрапида уйғур бүгүн түркийиниң қәйсири шәһридә яшаватиду, уларниң түркийидә келиш һекайисини, уларниң түркийидики турмушини вә өрп адәтлирини һөҗҗәтлик филим қилип ишләп елан қилдим. Йеқинда әнқәрәдики шәрқий түркистан мәдәнийәт вә һәмкарлиқ җәмийитиниң мәсуллири билән уйғур тарихини, мәдәнийитини, мәһмут қәшқирини аңлатқан бир телевизийә филими ишләп елан қилдим. 21-Әсиргә киргән бүгүнки күндә, шәрқий түркистандики уйғурлар қейин бир вәзийәттә яшаш муҗадилиси бериватиду, дунядики һәр қайси дөләтләр буни көрмәсликкә селиватиду. Мән дуня дөләтлириниң диққәт етибарини шәрқий түркистан мәсилисигә тартиш үчүн бу филимләрни ишләп елан қилдим."

Минә әрқан ханим шәрқий түркистан вә уйғурлар һәққидики бу филимләрни ишләш җәрянида шәрқий түркистан һәққидә нурғун нәрсиләрни биливалғанлиқини ейтип мундақ деди: "Һәммимиз уйғурларни билимиз. Уйғур түрклирини билмәйдиған түрк йоқ. Әмма бу хил филимләрни тәйярлаш җәрянида уйғурларниң мәдәнийитини техиму әтраплиқ биливалалайсиз. Мән уйғурлар вә шәрқий түркистан һәққидә бу филимләрни ишләш җәрянида бу һәқтә нурғун нәрсиләрни өгәндим. Уйғурлар түркий милләтләр ичидә бай мәдәнийәткә игә бир милләт, тарихта нурғун дөләтләрни қуруп, түрк мәдәнийитигә өчмәс төһпиләрни қошқан. Әпсуски бүгүн хитайларниң боюнтуруқи астида яшимақта. Бай тамақ мәдәнийитигә игә, уйғурларниң пүтүн тамақлирини йедим, бәк ләззәтлик икән. Мән уйғурларни бәк яхши көримән, уларниң бәхтлик болушини тиләймән. Худайим буйруса келәчәктә қайта мустәқил шәрқий түркистанда әркин бәхитлик һалда яшиши арзу қилимән."

Сиз уйғурларниң һәммә тамиқини йедим дедиңиз, қайси тамақлирини яхши көрдиңиз? дегән суалимизға җаваб бәргән минә әрқан ханим мундақ деди: "Һәммә тамақлири яхши. Әң яхши көридиған тамиқим поло. Ләғмәнму яхши. Мән пүтүн түрк дуняси һәққидә телевизийә программилири ишлидим, һәммисидә тамақлар һәққидә издинишлирим болди. Түркий милләтлириниң ортақ тәрәплири интайин көп, түрк дуняси һәқиқәтән интайин бай мәдәнийәткә игә, әмма инсанлар буларни билмәйду. Шуңа биз җурналистларниң вәзиписи буни дуня милләтлиригә тонуштуруштин ибарәт. Биз түркийә дөләт телевизийиси болуш сүпитимиз билән бу вәзипимизни ада қиливатимиз."

Минә әрқан ханим шәрқий түркистан һәққидики бу филим тарқитилғандин кейин дуняниң һәрқайси җайлиридин тәбрик алғанлиқини ейтип мундақ деди: "Нурғун кишиләр маңа тәшәккур ейтти. Кишиләр бәкла яқтурупту. Һәтта бизниң идаридики чоңлиримизму маңа бәк рәһмәт ейтти, уларму бу филимни бәк яхши көрүпту. Түркийидики, явропадики, канададики шәрқий түркистан тәшкилатлириниң мәсуллири маңа телефон қилип рәһмәт ейтти. Сизгиму мәлум унәско 2008-йилини мәһмут қәшқири йили елан қилди. Бу мунасивәт билән йәнә бу һәқтә һөҗҗәтлик телевизийә филими ишләшни ойлаватимән. Уйғур түрклири һәқиқәтән бай мәдәнийәткә игә бир милләт икән буларниң мәдәнийитини дуняға тонуштуруш керәк. Мән уйғурларни бәк яхши көримән, әң ахирида уйғур қериндашлиримниң кәлгүсидә мустәқил дөләтлиридә әркин яшишини үмид қилимән." ( Әркин тарим)

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.