Türkiye dölet téléwiziyiside Uyghurlar we sherqiy türkistan

Uyghurlarning tarixi, medeniyiti we bügünki weziyiti shundaqla türkiyining istanbul, qeysiri we enqere sheherliride yashawatqan Uyghurlarning turmushi anglitilghan` türkiyidiki dunya `namliq programmini hazirlighan mine erqan xanim. RFA Photo / Erkin Tarim

• Muxbirimiz erkin tarimning bu heqtiki toluq melumati
• Download story audio

Yéqindin béri türkiye dölet téléwiziyisi Uyghur mesilisige alahide yer bermekte. Yéqinqi bir qanche yildin béri Uyghur diyaridin kélip türkiyide olturaqliship qalghan Uyghur we qazaqlarning küch sergüzeshtilirini, Uyghurlarning shundaqla Uyghur diyarining tarixini we medeniyitini anglatqan köp sanda höjjetlik téléwiziye filimliri ishlinip dölet téléwiziyisi bolghan "t rt -int"te élan qilindi. Bu programmilar türk téléwiziye idarisining xelq'aragha tarqitidighan " t rt -int" qanilida köp qétim körsitilgen bolup, tamashibinlarning qizghin alqishigha érishken.

Uyghurlarning tarixi, medeniyiti we bügünki weziyiti shundaqla türkiyining istanbul, qeysiri we enqere sheherliride yashawatqan Uyghurlarning turmushi anglitilghan` türkiyidiki dunya `namliq programmini hazirlighan mine erqan xanim, 22 yildin béri türkiye dölet téléwiziyiside wezipe ötep kelmekte. Mine xanim bizge 2004-yilidin béri bu programmini teyyarlap kéliwatqanliqini, Uyghurlar heqqide hazirghiche 4 höjjetlik filim teyyarlap téléwiziyide élan qilghanliqini, buningdin kéyinmu Uyghurlarni tonushturushni dawam qilidighanliqini éytti.

U sözide yene özining bir jurnalist bolush süpiti bilen Uyghur türklirining bügünki ehwaligha qattiq échinidighanliqini, ularning bir kün musteqil döletliride erkin yashishini ümid qilidighanliqini éytti. U sözide yene bu yil mehmut qeshqiri yili munasiwiti bilen Uyghurlar heqqide birqanche höjjetlik téléwiziye filimi ishleshni oylishiwatqanliqini éytti.

Mine erqan xanim bu höjjetlik filimni türk jama'etchilikining shundaqla dunyadiki herqaysi döletlerning diqqet étibarini sherqiy türkistan mesilisige tartish meqsiti bilen ishligenlikini bildürdi: "Uyghur türkliri hazir bekla bichare- deydu mine erqan xanim- dunyaning diqqitini Uyghurlargha tartish kérek. Bizning qolimizdin kélidighan ish bu. Méning qolumdin bu xil höjjetlik téléwiziye filimliri arqiliq sherqiy türkistan xelqining tragédiyisini dunyagha anglitish üchün bu filimni teyyarlidim. Sherqiy türkistan dewasigha méningmu azraq töhpem bolsun dep, istanbul, qeysiri we enqerediki Uyghurlarning turmushini, sherqiy türkistanning tarixini medeniyitini, bügünki weziyitini we Uyghurlarning türkiyidin kütüwatqan ümidini anglatqan höjjetlik téléwiziye filimlirini ishlep élan qildim. Istanbuldiki sherqiy türkistan wexpide pénsiyige chiqqan général mehmet riza békin we bashqa Uyghurlar bilen söhbet élip barduq, ularning xitay zulmidin qéchip türkiyide kélish sergüzeshtilirini anglattuq, 1960-yillarda pamir taghlirini halqip ötüp, afghanistan arqiliq türkiyige kélip olturaqlashqan 200 a'ile etrapida Uyghur bügün türkiyining qeysiri shehride yashawatidu, ularning türkiyide kélish hékayisini, ularning türkiyidiki turmushini we örp adetlirini höjjetlik filim qilip ishlep élan qildim. Yéqinda enqerediki sherqiy türkistan medeniyet we hemkarliq jem'iyitining mes'ulliri bilen Uyghur tarixini, medeniyitini, mehmut qeshqirini anglatqan bir téléwiziye filimi ishlep élan qildim. 21-Esirge kirgen bügünki künde, sherqiy türkistandiki Uyghurlar qéyin bir weziyette yashash mujadilisi bériwatidu, dunyadiki her qaysi döletler buni körmeslikke séliwatidu. Men dunya döletlirining diqqet étibarini sherqiy türkistan mesilisige tartish üchün bu filimlerni ishlep élan qildim."

Mine erqan xanim sherqiy türkistan we Uyghurlar heqqidiki bu filimlerni ishlesh jeryanida sherqiy türkistan heqqide nurghun nersilerni biliwalghanliqini éytip mundaq dédi: "Hemmimiz Uyghurlarni bilimiz. Uyghur türklirini bilmeydighan türk yoq. Emma bu xil filimlerni teyyarlash jeryanida Uyghurlarning medeniyitini téximu etrapliq biliwalalaysiz. Men Uyghurlar we sherqiy türkistan heqqide bu filimlerni ishlesh jeryanida bu heqte nurghun nersilerni ögendim. Uyghurlar türkiy milletler ichide bay medeniyetke ige bir millet, tarixta nurghun döletlerni qurup, türk medeniyitige öchmes töhpilerni qoshqan. Epsuski bügün xitaylarning boyunturuqi astida yashimaqta. Bay tamaq medeniyitige ige, Uyghurlarning pütün tamaqlirini yédim, bek lezzetlik iken. Men Uyghurlarni bek yaxshi körimen, ularning bextlik bolushini tileymen. Xudayim buyrusa kélechekte qayta musteqil sherqiy türkistanda erkin bexitlik halda yashishi arzu qilimen."

Siz Uyghurlarning hemme tamiqini yédim dédingiz, qaysi tamaqlirini yaxshi kördingiz? dégen su'alimizgha jawab bergen mine erqan xanim mundaq dédi: "Hemme tamaqliri yaxshi. Eng yaxshi köridighan tamiqim polo. Leghmenmu yaxshi. Men pütün türk dunyasi heqqide téléwiziye programmiliri ishlidim, hemmiside tamaqlar heqqide izdinishlirim boldi. Türkiy milletlirining ortaq terepliri intayin köp, türk dunyasi heqiqeten intayin bay medeniyetke ige, emma insanlar bularni bilmeydu. Shunga biz jurnalistlarning wezipisi buni dunya milletlirige tonushturushtin ibaret. Biz türkiye dölet téléwiziyisi bolush süpitimiz bilen bu wezipimizni ada qiliwatimiz."

Mine erqan xanim sherqiy türkistan heqqidiki bu filim tarqitilghandin kéyin dunyaning herqaysi jayliridin tebrik alghanliqini éytip mundaq dédi: "Nurghun kishiler manga teshekkur éytti. Kishiler bekla yaqturuptu. Hetta bizning idaridiki chonglirimizmu manga bek rehmet éytti, ularmu bu filimni bek yaxshi körüptu. Türkiyidiki, yawropadiki, kanadadiki sherqiy türkistan teshkilatlirining mes'ulliri manga téléfon qilip rehmet éytti. Sizgimu melum unesko 2008-yilini mehmut qeshqiri yili élan qildi. Bu munasiwet bilen yene bu heqte höjjetlik téléwiziye filimi ishleshni oylawatimen. Uyghur türkliri heqiqeten bay medeniyetke ige bir millet iken bularning medeniyitini dunyagha tonushturush kérek. Men Uyghurlarni bek yaxshi körimen, eng axirida Uyghur qérindashlirimning kelgüside musteqil döletliride erkin yashishini ümid qilimen." ( Erkin tarim)