Türkiye metbu'ati: yiraq asiyada pul tépishni xalighanlar üchün eng toghra adrés ürümchi

Türkiye “Sabah” gézitining 10-aprél kündiki sanida, “Yiraq asiyada pul tépishni xalighanlar üchün eng toghra adrés ürümchi” dégen témida bir maqale élan qilindi.

Maqalide asasliqi Uyghurlarning türklerge bolghan chüshenchisi, Uyghur diyarigha meblegh sélishning ehmiyiti toghrisida toxtilip, türk soda-sana'etchilerni Uyghur diyarigha meblegh sélip shirket we zawut-karxana qurushqa chaqiriq qilghan.

Maqalide mundaq déyilgen:
“Buningdin ilgiri yiraq asiyagha sayahet qilmighan idim. Bash ministiri erdoghan 300 ge yéqin soda-sana'etchiler we ministirliri, exmet dawut'oghli, békir bozdagh, binali yildirim, ertoghul güney, taner yildiz we zafer chaghliyan qatarliq ministirlarning hemrahliqida xitayni ziyaret qilishqa mangghanda, men üchün ular toghrisida axbarat toplash wezipisi bérildi.

Eng axirida démekchi bolghan sözümni eng bashta déyishni muwapiq kördüm. Manga nisbeten bu ziyaretning asasi we eng muhim qismi bolsa Uyghur türkliri yashaydighan Uyghur aptonom rayonining ürümchi shehiri idi. Bu ziyaretke qatnashqanlarning köpinchisi mendin bashqiche chüshinishi mumkin, emma türkiye bilen xitay otturisida jiddiy bir soda-sétiq we meblegh sélish hemkarliqni nishan qilghan bolsa, bashta ürümchi qatarliq sherqiy türkistan dep atilidighan rayon'gha alahide bir ehmiyet bérilishi kérek. Buning ikki sewebi bar, birinchi sewebi u rayonning tereqqiy qilmighan emma tereqqiy qilishqa op'ochuq échilghan bir halette bölishi. Ikkinchi sewebi bolsa, u rayonda yashaydighan Uyghurlarning türkiyige, insanlargha we türk rehberlerge derijidin tashqiri halette qiziqishi we yaxshi körüshi.

Xususen bu halet méni heyran qaldurdi. Chünki ejdadlirimizning déginige oxshash, közdin yiraq köngüldin yiraq bolidighanliqini toghra dep qarayttim, emma bu xata qarash iken. Özimizge nisbeten bek yéqin bolghan Uyghur türkliri bizdin uzaq bir yerde bolsimu, bizni esliyelmeydighan halette uzaq bolsimu qelbi baghlinishliq rishtimizge qilche selbiy tesir peyda qilmighan.

Ziyaretke qatnashqan bashqa axbaratchilar bilen tunji küni kechte tamaq yéyish üchün bir réstoran'gha barduq, u réstoranda Uyghur yashlar éytqan türk sen'etchiliridin, sizen aqsu, murat boz, xande yaner qatarliq sen'etchilerning naxshilirini anglap hemmimiz hayajanlinip, heyran qalduq. Ürümchide Uyghurlarning arisida eng meshhur bolghan orunlardiki u réstoranlarning tamlirida chong ékranda türkiye kiral téléwiziyisining dawamliq ochuq turushi bashqiche bir ejeblinerlik ish idi.

Pütün kün sheherni aylan'ghan bash ministir erdoghan we uning seperdashliri kishilerning alqishlar bilen kütüwélishi, söygü-muhebbet körsitishi we qiziqishi heyran qalarliq idi. Uyghur türkliri köp sanliqni teshkil qilidighan, bizdiki misir bazirigha oxshap kétidighan bazarni aylinip ziyaret qiliwatqanda, erdoghan nerse-kérek sétiwélip pulini uzatqanda, arilashma türkche bilen, “Hediye, tayyip, halal”, dep pul élishni ret qilishliri insanni hem küldürdi, hem xushal qildi hem hayajanlandurghan körünüshler idi.”

Maqalide yene türk soda-sana'etchilerni Uyghur diyarigha meblegh sélishqa chaqiriq qilip mundaq yazghan:
“Bashqisi qandaq oylaydu, bilmeymen, emma méningche yiraq asiyagha meblegh sélish meqsiti bar kishiler bolsa, ürümchi we uning etrapini choqum körüp chiqishni tewsiye qilimen. Sélin'ghan her bir meblegh, bésilghan her bir qedimi Uyghur türklirining bu söygü-muhebbiti bilen yürüshüp kétidu. Uningdin bashqa yene, Uyghur aptonom rayoni, iqtisadi küchi bilen dunyagha jeng élan qilghan xitayning eng namrat we eng kembeghel qismi ikenlikini bilishte payda bar dep oylaymen. Emma bu rayon xelqining soda-sétiq qilish imkani az dégenlik emes. Del eksiche, Uyghurlar yéyish, ichish, kiyinishni eng yaxshi köridu.”

Maqalide yene mundaq déyilgen:
“Ürümchide 7 yildin buyan tijaret qiliwatqan bir karxanichi mundaq deydu: Uyghurlar pul tépishta ching turidu, köp bolmisimu puli bar her halda, bularning qénidimu bizdikige oxshash köp pul xejlesh aditi bar. Bir buradirimiz, istanbulda ishlen'gen esli xurum we térilerni nan satqandek ittik satidu, belki siler undaq sétiwalmaysiler emma Uyghur ayalliri 10 ming dollar qimmitidiki xurumdin ishlen'gen kiyimlerni sétiwélip kiyishke köz yummaydu. Men tunji qétim 25 könglek élip kélip sétish bilen tijaretni bashlighan hazir 2 milyon dollar sermaye bilen mal éksport qiliwatimen. Türkiyide ishlen'gen dégen marka chaplan'ghan mallar köp sétilidu. Buning sewebi, türkiyige we türk mallirigha bolghan derijidin tashqiri qiziqishi. Xitay dunyadiki kiyim-kéchek bazarlirini igilep boldi. Emma Uyghur ayalliri choqum istanbuldin kelgen könglekni kiyishni yaxshi köridu, türkiye kiyimliri bek yarishidu, dep qaraydu.”

Maqalide yene mundaq déyilgen:
“Ürümchige meblegh sélishni oylawatqanlargha aldirashlirini héch ikkilenmesliklirini tewsiye qilimen. Rusiye, amérika qatarliq köp sanda döletler tijarette Uyghur rayonigha köz tikiwatqan weziyette iken. Binakarliq, yémeklik, kiyim-kéchek, eynek, éléktron mehsulatliri jehetlerde chong bazarlar bar. Her yerde biz kéchikip qalimiz, bu yerde bolsimu kéchikip qalmayli.”

Türkiyining “Waqit” gézitining xewiride bildürüshiche, türkiye bash ministiri erdoghan ürümchidin bashlan'ghan 3 künlük xitay ziyariti axirlashqandin kéyin ürümchi ziyariti toghrisidiki pikir-qarashlirini ipadilep mundaq dédi:
“Ürümchide bashqa alahidilikler bilen birge Uyghur türklirining bir qismini bolsimu körüsh pursitige ige boldum. Xususen chong bazardiki körünüsh chongqur menilik we chüshinishlik idi. U kichik bir ülge bolsimu heqiqeten ijabiy we selbiy terepliri bilen biz üchün bazarni ziyaret qilish menilik iz qaldurdi. Téximu güzel künler we ular üchünmu küchlük bir kelgüsining bolushini arzu qilimen, yene bir qétim bérishni arzu qilimen.”

Erdoghanning ürümchi ziyaritide selbiy iz qaldurghan terep bolsa, kochida piyade yüreyli dégen teklipini nur bekrining ret qilghanliqi, xelqning arisigha kirip söhbet ötküzüshi xitaylar teripidin tosqunluqqa uchrighanliqini közde tutsa kérek.

“Sabah” gézitining 17-apirildiki sanida bildürülüshiche, bash ministir erdoghan parlaménttiki partiye-guruppilar yighinida söz qilip, ürümchi ziyariti toghrisida toxtaldi we tunji qétimliq bir türkiye bash ministirining ziyariti ikenlikini xatiriletti we Uyghur aptonom rayondiki qérindashlarning salimini silerge yetküzüshni xalaymen, dédi. Erdoghan béyjing we shangxey ziyaretliridimu iqtisadi we siyasiy jehette muhim uchrishishlar bolghanliqini ipadilidi.