Парламент әзаси сулайман гүндүз әпәнди билән сөһбәт
2007.02.15

Дуня уйғур қурултийи муавин рәиси сейит түмтүрк башчилиқидики һәйәт түркийә парламенти парламент әзаси, явропа хәвпсизлик вә һәмкарлиқ тәшкилати түркийә һәйити әзаси, доктор сулайман гүндүз әпәндини зиярәт қилди. Улар зияритидә сулайман гүндүз әпәндигә уйғур дияридики инсан һәқлири дәпсәндилирини аңлатқандин кейин, түркийиниң уйғур сиясити вә өзлириниң түркийидин күткән тәләплирини оттуриға қойди.
Сейит түмтүрк әпәнди йәнә, уйғур мәсилисиниң түрк парламентиниң күн тәртипигә келишини тәләп қилип, шәрқий түркистан мәсилиси вә чәтәлдики уйғурлар темисда 65 бәтлик доклатни парламент әзаси сулайман гүндүз әпәндигә сунди. Парламент әзаси сулайман гүндүз әпәнди өзиниң бу доклатни әстайидиллиқ билән оқуп чиқип, уйғур мәсилисини явропа парламенти вә түркийә парламентиниң күн тәртипигә әкелиш үчүн қолидин келишичә ярдәм қилидиғанлиқини ейитти. Учришиш ахирлашқандин кейин, у бизниң суаллиримизға җавап бәрди.
- Һөрмәтлик парламент әзаси сулайман гүндүз әпәнди, уйғурларниң һазирқи вәзийитигә қандақ қарайсиз?
- Хитайдики шәрқий түркистан мәсилисигә кәлсәк, хитайдики мәсилә пәқәтла инсан һәқлири мәсилиси әмәс, хитайлар һазир екологийини бузидиған сиясәт елип берип инсанларға зиян бериватиду. Екологийилик булғиништин әң көп зиянға учраватқан йәнила шәрқий түркистанлиқлар боливатиду. Хитай дөлитиниң шәрқий түркистанда елип барған ядро синақлири шәрқий түркистанлиқ нурғун қериндишимизниң өлүшигә вә рак кесилигә охшаш кесәлликләргә гириптар болушиға сәвәп болуп, шәрқий түркистанда еғир һава булғинишини кәлтүрүп чиқарди. Булардин башқа биз шәрқий түркистан хәлқиниң тарихтин бери хитай бесимиға қарши өз тилини, өрп вә адәтлирини қоғдап қелиш үчүн күрәш қилип келиватқанлиқиниму билимиз. Бир дөләт өз хәлқиниң бәхти вә параванлиқи үчүн мәвҗуттур. Әгәр у дөләт өз хәлқигә бәхит - саадәт елип кәлмәй, бесим сиясити йүргүзүватқан болса, бу дөләттә мәсилә бар дигәнликтур. Шәрқий түркистан хәлқи биз билән тили, дини, мәдәнийити бир қериндашлиримиздур. Биз бу қериндашлиримиз билән бирликтә дуня мәдәнийитигә төһпә қошушни арзу қилимиз. Биз сиясәтчи болуш сүпитимиз билән хитай хәлқиниң уйғур хәлқигә елип бериватқан бесим сияситини азайтиш үчүн тиришишимиз керәк. Хитай өз хәлқигә зулум елип бармаслиқи керәк. Уйғур хәлқигә бесим ишлитишниң орниға мәсилини һәл қилиш үчүн баш қатуруши керәк. Мән йеқин кәлгүсидә хитай һөкүмитиниң уйғур мәсилисини һәл қилиш үчүн бәзи қәдәмләрни ташлайдиғанлиқиға ишинимән.
- Дунявилишиватқан күнимиздә инсан һәқлири дуняви бир қиммәткә айланди, инсан һәқлири дунявилишиватқандин кейин бир дөләтниң башқа дөләттики инсан һәқлири мәсилисигә арилишиш һәққи болиду. Түркийә бурундин тартип хитайниң ички ишлириға арилашмаймән, дәп уйғур мәсилисигә көңүл бөлмигән иди, сиз буниңға қандақ қарайсиз?
- Түркийә дуня тенчлиқиға төһпә қошуш үчүн дуня характерлик вә район характерлик һәрикәтләрниң ичидә йәр елип кәлмәктә. Униңдин башқа түркийә дунядики инсан һәқлири дәпсәндилирини азайтиш үчүн күч чиқириватқан бир дөләт. Түркийә узун йиллардин бери хошна дөләтләр билән мунасивәтлирини яхшилашқа тиришиватқан бир дөләт. Түркийә 2003-йилидин башлап ташқи сиясәтлиридә бәзи өзгиришләр елип барди, бәлки алдимиздики йилларда техиму көп мәсилиләргә көңүл бөлүшкә башлиши мумкин. Биз сиясәтчиләр болуш сүпитимиз билән, дуняниң нәридә инсан һәқлири дәпсәндилири болса, униңға диққәт қилишимиз, көңүл бөлүшимиз керәк. Әң муһими, бу хил инсан һәқлири дәпсәндилирини дунядики һәр қайси дөләтләрниң парламентлириниң күн тәртипигә елип келип музакирә қилиштур. Мән яврупа парламенти бихәтәрлик вә һәмкарлиқ тәшкилати парламент әзалири бирлики әзаси. Биз шәрқий түркистандики вә районимиздики инсан һәқлири дәпсәндилирини тәшкилатимиз арқилиқ явропа парламентиниң күн тәртипигә елип келип музакирә қилиш пурситини яритимиз.
- Сиз хитайға рәсми зиярәткә барған вақтиңизда, хитай рәһбәрләр билән уйғур мәсилисини музакирә қилғанлиқиңизни дәп өттиңиз, бу һәқтә бираз тохталсиңиз қандақ?
- Хитайниң земин пүтүнликидә бизниң көзимиз йоқ. Биз үчүн пүтүн мәсилә хитай ичидә яшаватқан шәрқий түркистанлиқ қериндашлиримизниң маарип, сәһийә вә башқа җәһәтләрдә хитайлар билән тәң баравәр болушидур. Уйғур қериндашлиримиз дучар болуватқан һәқсизлиқларниң түзитилиши керәк. Шәрқий түркистандики йәр асти вә йәр үсти байлиқларниң адил бир шәкилдә тарқитилишини әмәлгә ашурушни арзу қилимиз. Дөлитимизниң хитайлар илгири сүргәндәк хитай дөлитини парчиливетиш муддиаси йоқ. Қисқиси биз хитай рәһбәрләр билән елип барған сөһбитимиздә, мәйли шәрқий түркистан хәлқиниң болсун мәйли бизниң болсун хитайни парчилаш әмәс, шәрқий түркистан хәлқиниң инсандәк яшишини тәләп қилидиғанлиқини ейттуқ. Хитайлар билән болған тиҗари мунасивитимиздә тәңпуңсизлиқ болсиму, омумән қилип ейтқанда, хитайлар билән болған мунасивитимиз яхши. Әгәр хитай дөлити бу достлуқни техиму күчәйтимән дәйдикән, шәрқий түркистан хәлқиниң турмуш сәвийәсини юқури көтүрүши керәк. (Әркин тарим)
Мунасивәтлик мақалилар
- Шәрқий түркистан мәдәнийәт вә һәмкарлиқ җәмийити бүйүк анатолийә мукапатиға еришти
- Түркийидики шәрқий түркистан мәдәнийәт һәмкарлиқ җәмийити түркийә парламент әзаси билән көрүшти
- Түркийидики сияси партийиләр уйғур мәсилисигә қизиқишқа башлиди
- Демократийиниң бөшүкидики уйғурлар вә уйғур мәсилиси - шветсийә
- Демократийиниң бөшүкидики уйғурлар вә уйғур мәсилиси - германийә
- Түркийә мәдәнийәт вә саяһәт министири атилла коч уйғурларни қобул қилди
- Түркийиниң қәйсири вилайитидиму икки шәрқий туркистан җумһурийити хатириләнди
- Уйғур 12 муқам ансамбили түркийидә
- Уйғурларниң дости, түркийә сабиқ баш министири Bülent Ecevit вапат болди
- Әнқәрәдә "шәрқий түркистан кечилики" өткүзүлди