Сабиқ министир абдухалиқ чай билән сөһбәт

• Мухбиримиз әркин таримниң бу һәқтики толуқ мәлумати
• Download story audio

Түркий милләтләргә мәсул сабиқ министир, профессор доктор абдухалиқ чай. RFA Photo / Erkin Tarim

Түркийә җумһурийити узун йиллардин бери, болупму, совет иттипақи парчилинип түркий җумһурийәтләр мустәқил болғандин кейин, бу җумһурийәтләр билән сияси, тиҗарәт, иқтисади вә мәдәний җәһәттики мунасивәтлирини тәрәққи қилдурушқа алаһидә әһмийәт берип кәлмәктә. Бу мунасивәтни тәрәққи қилдуруш үчүн 1993-йили түркий җумһурийәтлири вә түркий милләтлири достлуқ, қериндашлиқ вә һәмкарлиқ вәхпини қуруп чиққан иди. Бу вәқп һәр йили қурултай чақирип түркий милләтләр һәққидә қарарлар мақуллимақта. Бу қарарлар ичидә уйғур мәсилиси һәққидә мақулланған қарарларму бар. Бу қарарларниң һөкүмәт сияситигә болған тәсири зади қанчилик? түркийиниң уйғур сиясити зади немә? бу һәқтә көз қаришини елиш үчүн түркий милләтләргә мәсул сабиқ министир, профессор доктор абдухалиқ чай билән сөһбәт елип бардуқ.

Әркин тарим: һөрмәтлик абдухалиқ чай әпәнди сиз һазир мәсули болуп ишләватқан түрки җумһурийәтлири вә түркий милләтлири достлуқ, қериндашлиқ вә һәмкарлиқ вәхпи қачан, немә мәқсәт билән қурулған?

Чай: вәқп 1993-йили 3-айниң 23-24-күнлири йәни норуз байримида анталияда чақирилған 1-нөвәтлик қурултайдин кейин, бу қурултайни давамлаштуруш үчүн 1993-йилиниң ахирида қурулған. Қурултийимизниң асасий мәқсиди бүйүк пәйласоп исмаил гаспиралиниң тилда, пикирдә ишта бирлик шуари билән түрк дунясини һечқандақ бир дөләткә дүшмән қилмастин, түркий милләтләрниң мәдәнийәт, маарип, технологийә җәһәттики һәмкарлиқини күчәйтиштин ибарәт.

Әркин тарим: һөрмәтлик сабиқ министир абдухалиқ чай әпәнди узун йиллардин бери болупму оттура асия түркий җумһурийәтлири мустәқил болғандин бери һәр йил дегүдәк қурултай чақириливатиду? ирақтики түркмән мәсилиси, сипрус мәсилиси, уйғур мәсилиси һәққидә музакириләр елип берилип қарарлар мақуллиниватиду, бүгүнки күндә америка, явропа дөләтлири вә японийә парламентлиридә күн тәртипкә қоюлуватқан уйғур мәсилиси түркийә парламентида техи рәсми күн тәртипкә кәлмиди, сиз бир кона министир болуш сүпитиңиз билән буниңға қандақ қарайсиз?

Чай: бир һәрикәт башлиған вақтида у һәрикәтни һәрикәткә башламчилиқ қиливатқан кишиләрниң аң сәвийиси вә ирадисигә қарап туруп чүшиниш керәк. Чәт' әлдә яшаватқан уйғурларниң иқтисади әһвали яхшиланғансери, аң сәвийиси юқири көтүрулгәнсери, өзара һәмкарлиқи күчәйгәнсери өз давасини яхши аңлиталайду. Дөләтләрниң уйғур мәсилисигә ярдәм қилишиниң бир чеки бар. Бу дава асасән уйғурларниң өзигә бағлиқ, мундақчә қилип ейтқанда түркийидики шәрқий түркистанлиқлар иқтисади җәһәттин күчлүк болуши керәк. Оқуған зиялилириниң сани көпийиши керәк. Шәрқий түркистан давасини тоғра аңлитиш үчүн билимлик болуш керәк. Йилда бирқанчә қетим намайиш қилип қоюш билән бу дава маңмайду. Түрк хәлқиғә яхши аңлиталиса, түрк хәлқи һөкүмәткә тәсир көрситәлисә бу дава түрк һөкүмитиниң күн тәртипигә келиду.

Әркин тарим: һөрмәтлик абдухалиқ чай әпәнди сизму узун йиллар түркий милләтләргә мәсул министир болуп ишлидиңиз, хитай рәһбәрләр билән учрашқан вақтиңизда уйғур мәсилиси күн тәртипкә кәлгәнму?

Чай: хитайлар шәрқий түркистан аталғусини аңлиғанда чөчүп кетиду. Бизгә наразилиқ билдүриду. Мәнчә хитай һөкүмити бу һәқтә шундақ ойлиши керәк. Бүгүн шәрқий түркистанда яшаватқан 20 милйонға йеқин уйғур қазақ, қирғиз вә татарлар хитай граҗданидур. Буларниң бихәтәрликигә , шәрипигә вә номусиға хитай һөкүмити мәсул. Шуңа хитайлар шәрқий түркистанлиқларға яхши муамилә қилиши, уларниң һәқ вә һоқуқлирини бериши керәк. Әгәр хәлқара кәчүрүм тәшкилатиниң доклатлирида йәр алғандәк, хитай һөкүмити шәрқий түркистан хәлқиғә бесим сиясити елип бериватқан болса, чәт' әлдә яшаватқан уйғурларниң вә қериндаш түркий милләтләрниң хитайларға қарши елип бериватқан наразилиқ паалийәтлиридин биарам болмаслиқи керәк. Биз түркийә җумһурийити һөкүмити болуш сүпитимиз билән хитай рәһбәрлири билән елип барған учришишлиримизда, силәр уйғур түрклиригә яхши муамилә қилиңлар, уларниң һәқ вә һоқуқиға, мәдәнийитигә һөрмәт қилиңлар. Уйғурлар түркийә-хитай мунасивитидә көврүклүк ролини ойнисун дәватимиз. Хитай һөкүмити бу гепимизни аңлимастин, у йәрдә боливатқан бәзи вәқәләрни түркийидин көрүватиду. Бу хитай һөкүмитиниң уйғурларға қиливатқан һәқсизлиқлирини йепиштин башқа нәрсә әмәс.

Әркин тарим: сиз түркий милләтләргә мәсул дөләт министири вәзиписи өтәватқан вақтиңизда түркийә дөлити хитай дөләт рәиси җаң земингә дөләт шәрәп медали бәрди, бу уйғурларниң вә түркийидики бәзи кишиләрниң наразилиқини қозғиди сиз буниңға қандақ қарайсиз?

Чай: бу хил ишларни көп ойлимаслиқ керәк. Немишқа десиңиз? чүнки буниңға охшаш бир медални хитай һөкүмити бизниң рәис җумһуримиз сулайман демирәлгиму бәргән иди. Шуңа бу хил ишлар дөләтләр арисидики дипломатийилик бир һадисидур. Бу мәсилини шәрқий түркистан давасиға бағлаш мәнчә тоғра әмәс. Мениң тәвсийәм шәрқий түркистандики түркий милләтләрниң өз мәвҗудийитини қоғдап қелиши шәрт. Әгәр уйғурлар миллий кимликини қоғдап қалалмиса, келәчикидин сөз ечиш мумкин әмәс. Шуңа дөләтләр арисидики зиярәтләрдә ким кимгә немә совғат бәрди? буни дәп, шәрқий түркистан давасини бу кичик ишларға бағлимаслиқимиз керәк.

Әркин тарим: өткән һәптә әзәрбәйҗанда вәхпиңизниң уюштуруши билән 11-нөвәтлик түркий җумһурийәтлири вә түркий милләтлири достлуқ вә һәмкарлиқ қурултийи чақирилди, бу қурултайда уйғур мәсилиси һәққидә музакириләр елип берилип қарарлар мақулланди, бу қарарларниң һөкүмәт сияситигә тәсири боламду?

Чай: буни сизгә шундақ изаһ қилай, түркийә пүтүн түркий милләтләргә охшаш муамилә қилип кәлди. Көчмәнләрни қобул қилди, оқуғучиларни оқутти. Түркийә тарихтин бери бешиға күн чүшкән түркий милләтләр панаһлиқ тиләйдиған дөләт болуп кәлди. Бурун сабиқ совет иттипақи мәзгилидә русларниң зулмидин қачқан түркий милләтләргә түркийә қойнини ачти. Түркийә 1983-йилида афғанистан кәлгән көп санда түркий милләтни қобул қилди. 1949-Йилидин кейин шәрқий түркистандин хитайларниң зулмидин қечип кәлгән уйғур түрклиригә игә чиқтуқ, бу әһвал һазирқи күнимиздиму давам қиливатиду. Һазир һәр йили түркий милләтләрдин кәлгән 1000 дин артуқ оқуғучиға оқуш пули берип оқутиватимиз, әлвәттә буларниң ичидә уйғурларму бар. 16 Йил ичидә мустәқил болған болалмиған түркий милләтләрдин 30-35 миң әтрапида оқуғучини түркийигә әкилип университетларда оқуттуқ. Буларниң көпи бизниң қурултайда елинған қарарларға асаслинип туруп қилинған хизмәтләрдур. Шәрқий түркистан даваси муқәддәс бир дава, бу дава мәңгү давам қилиду. (Әркин тарим)