Sabiq ministir abduxaliq chay bilen söhbet
2007.11.26

Türkiye jumhuriyiti uzun yillardin béri, bolupmu, sowét ittipaqi parchilinip türkiy jumhuriyetler musteqil bolghandin kéyin, bu jumhuriyetler bilen siyasi, tijaret, iqtisadi we medeniy jehettiki munasiwetlirini tereqqi qildurushqa alahide ehmiyet bérip kelmekte. Bu munasiwetni tereqqi qildurush üchün 1993-yili türkiy jumhuriyetliri we türkiy milletliri dostluq, qérindashliq we hemkarliq wexpini qurup chiqqan idi. Bu weqp her yili qurultay chaqirip türkiy milletler heqqide qararlar maqullimaqta. Bu qararlar ichide Uyghur mesilisi heqqide maqullan'ghan qararlarmu bar. Bu qararlarning hökümet siyasitige bolghan tesiri zadi qanchilik? türkiyining Uyghur siyasiti zadi néme? bu heqte köz qarishini élish üchün türkiy milletlerge mes'ul sabiq ministir, proféssor doktor abduxaliq chay bilen söhbet élip barduq.
Erkin tarim: hörmetlik abduxaliq chay ependi siz hazir mes'uli bolup ishlewatqan türki jumhuriyetliri we türkiy milletliri dostluq, qérindashliq we hemkarliq wexpi qachan, néme meqset bilen qurulghan?
Chay: weqp 1993-yili 3-ayning 23-24-künliri yeni noruz bayrimida antaliyada chaqirilghan 1-nöwetlik qurultaydin kéyin, bu qurultayni dawamlashturush üchün 1993-yilining axirida qurulghan. Qurultiyimizning asasiy meqsidi büyük peylasop isma'il gaspiralining tilda, pikirde ishta birlik shu'ari bilen türk dunyasini héchqandaq bir döletke düshmen qilmastin, türkiy milletlerning medeniyet, ma'arip, téxnologiye jehettiki hemkarliqini kücheytishtin ibaret.
Erkin tarim: hörmetlik sabiq ministir abduxaliq chay ependi uzun yillardin béri bolupmu ottura asiya türkiy jumhuriyetliri musteqil bolghandin béri her yil dégüdek qurultay chaqiriliwatidu? iraqtiki türkmen mesilisi, siprus mesilisi, Uyghur mesilisi heqqide muzakiriler élip bérilip qararlar maqulliniwatidu, bügünki künde amérika, yawropa döletliri we yaponiye parlaméntliride kün tertipke qoyuluwatqan Uyghur mesilisi türkiye parlaméntida téxi resmi kün tertipke kelmidi, siz bir kona ministir bolush süpitingiz bilen buninggha qandaq qaraysiz?
Chay: bir heriket bashlighan waqtida u heriketni heriketke bashlamchiliq qiliwatqan kishilerning ang sewiyisi we iradisige qarap turup chüshinish kérek. Chet' elde yashawatqan Uyghurlarning iqtisadi ehwali yaxshilan'ghanséri, ang sewiyisi yuqiri kötürulgenséri, öz'ara hemkarliqi kücheygenséri öz dawasini yaxshi anglitalaydu. Döletlerning Uyghur mesilisige yardem qilishining bir chéki bar. Bu dawa asasen Uyghurlarning özige baghliq, mundaqche qilip éytqanda türkiyidiki sherqiy türkistanliqlar iqtisadi jehettin küchlük bolushi kérek. Oqughan ziyalilirining sani köpiyishi kérek. Sherqiy türkistan dawasini toghra anglitish üchün bilimlik bolush kérek. Yilda birqanche qétim namayish qilip qoyush bilen bu dawa mangmaydu. Türk xelqighe yaxshi anglitalisa, türk xelqi hökümetke tesir körsitelise bu dawa türk hökümitining kün tertipige kélidu.
Erkin tarim: hörmetlik abduxaliq chay ependi sizmu uzun yillar türkiy milletlerge mes'ul ministir bolup ishlidingiz, xitay rehberler bilen uchrashqan waqtingizda Uyghur mesilisi kün tertipke kelgenmu?
Chay: xitaylar sherqiy türkistan atalghusini anglighanda chöchüp kétidu. Bizge naraziliq bildüridu. Menche xitay hökümiti bu heqte shundaq oylishi kérek. Bügün sherqiy türkistanda yashawatqan 20 milyon'gha yéqin Uyghur qazaq, qirghiz we tatarlar xitay grajdanidur. Bularning bixeterlikige , sheripige we nomusigha xitay hökümiti mes'ul. Shunga xitaylar sherqiy türkistanliqlargha yaxshi mu'amile qilishi, ularning heq we hoquqlirini bérishi kérek. Eger xelq'ara kechürüm teshkilatining doklatlirida yer alghandek, xitay hökümiti sherqiy türkistan xelqighe bésim siyasiti élip bériwatqan bolsa, chet' elde yashawatqan Uyghurlarning we qérindash türkiy milletlerning xitaylargha qarshi élip bériwatqan naraziliq pa'aliyetliridin bi'aram bolmasliqi kérek. Biz türkiye jumhuriyiti hökümiti bolush süpitimiz bilen xitay rehberliri bilen élip barghan uchrishishlirimizda, siler Uyghur türklirige yaxshi mu'amile qilinglar, ularning heq we hoquqigha, medeniyitige hörmet qilinglar. Uyghurlar türkiye-xitay munasiwitide köwrüklük rolini oynisun dewatimiz. Xitay hökümiti bu gépimizni anglimastin, u yerde boliwatqan bezi weqelerni türkiyidin körüwatidu. Bu xitay hökümitining Uyghurlargha qiliwatqan heqsizliqlirini yépishtin bashqa nerse emes.
Erkin tarim: siz türkiy milletlerge mes'ul dölet ministiri wezipisi ötewatqan waqtingizda türkiye döliti xitay dölet re'isi jang zémin'ge dölet sherep médali berdi, bu Uyghurlarning we türkiyidiki bezi kishilerning naraziliqini qozghidi siz buninggha qandaq qaraysiz?
Chay: bu xil ishlarni köp oylimasliq kérek. Némishqa désingiz? chünki buninggha oxshash bir médalni xitay hökümiti bizning re'is jumhurimiz sulayman démirelgimu bergen idi. Shunga bu xil ishlar döletler arisidiki diplomatiyilik bir hadisidur. Bu mesilini sherqiy türkistan dawasigha baghlash menche toghra emes. Méning tewsiyem sherqiy türkistandiki türkiy milletlerning öz mewjudiyitini qoghdap qélishi shert. Eger Uyghurlar milliy kimlikini qoghdap qalalmisa, kélechikidin söz échish mumkin emes. Shunga döletler arisidiki ziyaretlerde kim kimge néme sowghat berdi? buni dep, sherqiy türkistan dawasini bu kichik ishlargha baghlimasliqimiz kérek.
Erkin tarim: ötken hepte ezerbeyjanda wexpingizning uyushturushi bilen 11-nöwetlik türkiy jumhuriyetliri we türkiy milletliri dostluq we hemkarliq qurultiyi chaqirildi, bu qurultayda Uyghur mesilisi heqqide muzakiriler élip bérilip qararlar maqullandi, bu qararlarning hökümet siyasitige tesiri bolamdu?
Chay: buni sizge shundaq izah qilay, türkiye pütün türkiy milletlerge oxshash mu'amile qilip keldi. Köchmenlerni qobul qildi, oqughuchilarni oqutti. Türkiye tarixtin béri béshigha kün chüshken türkiy milletler panahliq tileydighan dölet bolup keldi. Burun sabiq sowét ittipaqi mezgilide ruslarning zulmidin qachqan türkiy milletlerge türkiye qoynini achti. Türkiye 1983-yilida afghanistan kelgen köp sanda türkiy milletni qobul qildi. 1949-Yilidin kéyin sherqiy türkistandin xitaylarning zulmidin qéchip kelgen Uyghur türklirige ige chiqtuq, bu ehwal hazirqi künimizdimu dawam qiliwatidu. Hazir her yili türkiy milletlerdin kelgen 1000 din artuq oqughuchigha oqush puli bérip oqutiwatimiz, elwette bularning ichide Uyghurlarmu bar. 16 Yil ichide musteqil bolghan bolalmighan türkiy milletlerdin 30-35 ming etrapida oqughuchini türkiyige ekilip uniwérsitétlarda oquttuq. Bularning köpi bizning qurultayda élin'ghan qararlargha asaslinip turup qilin'ghan xizmetlerdur. Sherqiy türkistan dawasi muqeddes bir dawa, bu dawa menggü dawam qilidu. (Erkin tarim)
Munasiwetlik maqalilar
- Ezerbeyjandiki "türkistan" géziti
- Türk dunyasining aldini héchkim tosalmaydu
- 11 - Nöwetlik türkiy jumhuriyetler we türkiy milletler dostluq - qérindashliq - hemkarliq qurultiyi
- Istanbulda échilghan xelq'araliq körgezme pa'aliyitige Uyghurlarmu qatnashti
- Türkiyining her qaysi sheherliride sherqiy türkistan jumhuriyetliri xatirilendi
- Ortaq dégen dölet xitay bilen bolghan munasiwitimizni buzidu
- Türkiye hökümiti türk soda - sana'etchilirini Uyghur diyarigha meblegh sélishqa chaqirmaqta
- Türkiyide milyonlarche insan shéhidliri üchün yash tökmekte
- Ezerbeyjandiki ilmiy muhakime yighinida Uyghurlargha alahide orun bérildi
- Türkiyidiki Uyghurlar amérika awam palatasining qararidin shadlandi
- Uyghur karizlirigha seper namliq kitabtin tughulghan oylar
- Dem élishqa chiqqan général arman qul'oghli bilen söhbet (2)