Xitayning türkiyide turushluq mu'awin elchisi türkiyidiki qazaqlarni ziyaret qilghan

• Ixtiyari muxbirimiz erkin tarimning bu heqtiki melumati
• Download story audio

Ötken jüme küni yeni 7-ayning 6-küni xitayning enqerediki bash elchisi mu'awini li wéyying ayali bilen birlikte türkiyining nide wilayiti altay yézisidiki qazaqlarni ziyaret qilghan. Xitay elchisining bu ziyariti türkiyidiki qazaq we Uyghur köchmenler arisida qattiq munazire peyda qildi. Bezi qazaqlar buning normal bir ziyaret ikenlikini dése, yene bezi qazaqlar öz tupraqlirini ishghal qilghan xitayning bir elchisining nomus qilmastin bu yézigha kélishini eyipleydighanliqini déyishmekte.

Nidede yashaydighan bu qazaqlar xitay kommunistliri Uyghur diyarini bésiwalghandin kéyin pakistan arqiliq 1953-yili türkiyige qéchip kelgen qazaqlardur. Ular türkiyige kelgendin kéyin türkiye jumhuriyiti ulargha nidede mexsus altay yézisi qurghan we Uyghur diyaridin kelgen bu qazaqlar shu yézigha yerleshtürülgen.

Undaqta xitay elchisining bu ziyariti heqiqeten adettiki bir ziyaretmu yaki bu ziyaretning bir siyasi meqsiti barmu ? bu ziyaretning qazaqlargha élip kélidighan paydisi we ziyini néme, dégen'ge oxshash su'allargha jawap tépish üchün biz bir qanche qazaq yurtdashlargha téléfon qilip ziyaret élip barduq.

Aldi bilen biz bu ziyarette xitay elchisige terjimanliq qilip nidege barghan, burun milletler uniwérsitétida oqutquchiliq qilghan we kéyin türkiyige kélip yerliship qalghan zeynesh ismayil ependimni ziyaret qilduq. U bu ziyaret heqqide melumat bérip mundaq dédi:

"Bu ziyaretning meqsiti bundin burunqi elchi bularni ziyaret qilmighan iken, shunga ulardin hal - ehwal sorash üchün élip barghan bir ziyaret. Bu yerdiki qazaqlar xitayning kélip özlirini yoqlishidin anche xosh bolmighachqa, peqetla altay yézisining bashliqi we bir qanche qoshnisi kélipla chaylarni quyup kütüwaldi. Ular elchige siler zulum qilghachqa biz qéchip chiqqan, dégende, xitay elchisi jawap bérip 'silerge zulum qilghan biz emes, zulum qilghanlar shingshisey, gomindang.' Dédi.

Zeynesh ismayil bizning sizche bu ziyaretning heqiqi meqsiti némidu, dégen so'alimizgha jawap bérip mundaq dédi:

"Esli meqsiti menche bularning sherqiy türkistan herikiti bilen munasiwiti barmu - yoqmu, buni bilip béqishtek qilidu. Chünki, arida mushundaq su'allarnimu chandurmay turup soridi. Bezi qazaqlar uyerde chaqchaq qilip aridiki bir qazaqni körsitip turup: bu qeysiridin kelgen, buning alaqisi bar, dep chaqchaq qildi."

Altay yézisining bashliqi mustafa kök ependi xitay mu'awin elchisi li wéyyingni kütüwalghan bolup, u bu ziyaret heqqide bizge melumat bérip mundaq dédi:

"Xitay mu'awin elchisi bizning bu altay yézisini yéngi anglighanliqini éytti. U yene özining biz sherqiy türkistan deydighan, xitaylar shinjang deydighan yerdin kelgenlikini, shunga bir hésabta yurtdash hésaplinidighanliqini dédi. Shunga biz bilen tonushushni arzu qilghanliqini, bizge medeniyet jehettin yardem qilidighanliqini dédi. U yene özining aldinqi bir teyyarliq ziyariti qilip kelgenlikini, kéyin xitay elchixanisining bir hey'et halida bizni ziyaret qilghili kélidighanliqini dédi. "

RFA: Bu xitay elchsining tunji ziyaritimu ? mustafa kük : bu tunji ziyariti. Burun -70yillarda bir qétim kelgen iken. Menmu yézidikilerdin anglighan. Emma bu xitaylar manga tunji kélishimiz dédi. RFA: Sizche bu ziyaretning meqsiti néme ?

Mustafa kük: elchige ölüm yoq dégendek, u bir elchi bolghachqa biz uninggha qazaq méhmandostluqini körsetken bolduq. Men yéza bashliqi bolghanliqim üchün kütüwaldim ularni. Bu xitay bizge u gomindang waqtidiki zulumdin özlirining mes'uliyitining yoqliqini, 49-yilidin kéyin qazaqlarningmu erkin yashawatqanliqini, xitayda pütün milletlerning teng - barawer bexitlik halda yashawatqanliqini dédi. Emma biz uyerde xitayning bésim siyasitining hazirghiche dawam qiliwatqanliqini bilimiz.

Türkiyidiki tor betlerde bu ziyaretke qarshiliqini bildürgen nurgül xanim xitay mu'awin elchisi li wéyyingning qazaq yézisigha kirishige ruxset qilishning xata ikenlikini éyitp mundaq dédi :

"Menche bu toghra emes. Biz qazaqlarning méhmandostluqini hemme kishige körsitip kéliwatimiz. Emma xitaydek düshmenlerge emes. Xitaylarni düshmen deymen, chünki ular 10 minglarche qérindishimizni öltürdi, shéhit qildi. Xitaylar öltürgen kishilerning ichide méning bowammu bar. 1930-Yillarda bowam xitaylar teripidin öltürülgen. Men bowisini xitaylar öltürüwetken birisi bolush süpitim bilen xitaylarning qazaq yézisini ziyaret qilishini qattiq eyipleymen.

RFA: Chong dadingizni xitaylar néme üchün öltürgen iken, bu heqte sözlep bergen bolsingiz. Nurgül : men hazir qazaqistan puqrasi. Emma sherqiy türkistan zémini ichidiki tarbaghatay wilayitide chong bolghan. Méning bowam u yillarda shu yerning bayliridin hésablinidiken. Chong dadam eslide qazaqistan chégriliri ichide yashaydikentuq, ruslarning zulumidin qéchip sherqiy türkistan'gha qéchip kelgen iken. Uyerde bolsa xitaylar teripidin öltürülgen iken. Hazirmu xitay hökümitining sherqiy türkistandiki Uyghur, qazaq, qirghiz qérindashlirimizgha zulum qiliwatqanliqini pütün dunya bilidu. Biz némishqa ulargha qazaqlarning méhmandostluqini körsitidikenmiz. RFA: Undaqta sizning qandaq tewsiyingiz bar ? nurgül : méning tewsiyem aldi bilen wetinimizge ige chiqayli, ittipaqlishayli, birlik ichide bolayli. Bu peqetla sherqiy türksitanliqlar üchün emes, pütün türk dunyasi üchün shundaq. Biz bir derexning shaxliri. Düshmenlirimizge qarshi pütün türkiy milletler birlikte küresh qilishimiz kérek.