Түркмән баши хитай билән газ оюни ойниди

Түркмәнистан президенти сәпәр мурат ниязоп. AFP

Түркмәнистан президенти сәпәр мурат ниязоп икки һәптә илгири бейҗиңни зиярәт қилғанда хитай дөләт рәиси ху җинтавға хитайлар тарихтин тартип арзу қилип кәлгән түркмән дулдулини соға қилғандин сирт йәнә кәлгүси бир қанчә йил ичидә хитайға тәбиий газ сетип беришкә шуниңдәк йәнә уйғурларниң мустәқиллиқини муддиа қилған шәрқий түркистан һәрикитини хитайға охшаш террорлуқ һәрикәт дәп һесаблап, хитай билән бирликтә униңға зәрбә беришкә рази икәнликини билдүргән.

Ашхабад-бейҗиң һәмкарлиқида уйғурлар мәсилиси

Мутәхәссисләрниң ейтишичә, бу хитайниң оттура асияға қаратқан енергийә вә җуғрапийиви сиясий истратегийисидики көрүнәрлик нәтиҗилириниң бири һесаблиниду. Чүнки, хитай оттура асия дипломатийисидә қәдәмму-қәдәм алға илгириләп, илгири кейин қирғизистан, таҗикистан, қазақистан вә өзбекистанлар билән түрлүк мунасивәтләр қатарида уйғурларниң сиясий һәрикитигә зәрбә бериш бойичә һәмкарлиқ орнатқан болсиму, әмма техи түркмәнистан билән бу саһәдә ортақлиқ һасил қилмиған иди. Түркмән баши дәп аталған президент сәпәр мурат ниязопниң бу қетимқи зиярити бейҗиң рәһбәрлиригә енергийә саһәсидин башқа йәнә уйғур мәсилиси бойичиму хушаллинарлиқ нәтиҗә елип кәлди. Түркмәнистанни өз ичигә алғанда һазир оттура асия районидики һәммә дөләтләрниң дегүдәк террорчилиққа қарши туруш нами астида уйғур сиясий һәрикәтлиригә хитай билән ортақ қарши күрәш қилиш һәмкарлиқи рәсмийәт нуқтисидин шәкиллинип болди дәп ейтишқа болса керәк.

Хитайни хошал қилған чоң нәтиҗиләрниң йәнә бири енергийә һәмкарлиқи

Түркмәнистан билән хитай арисидики тәбиий газ һәмкарлиқ келишими хәлқара енергийә мутәхәссислирини бәкрәк қизиқтурған нуқта болуп, буниңға алди билән оттура асия райониниң енергийисидә әзәлдинла үстүнлүкни игиләп келиватқан русийә мутәхәссислириниң техиму бәкрәк көңүл болуватқанлиқи мәлум. Йеқинда москвадин тарқитидилидиған " утро.Ру" интернәт торида "түркмән баши хитай билән газ тәвәккүлчилик оюни ойниди" дегән мавзуда бир парчә мақалә елан қилинди. Мәзкур мақалидә сәпәр муратниң өз тәбиий газлирини екиспорт қилиш үчүн һәр тәрәптин йеңи йолларни издәватқанлиқи, мана әмди хитайни тапқанлиқини көрситилгән. Рус енергийә мулаһизичиси антон дружинин өз мақалисидә хитай билән түркмәнистанниң гәрчә газ туруба линийиси ятқузуп, хитайға тәбиий газ маңдуруши һәққидә келишим һасил қилған болсиму, әмма мәзкур келишимдә бәлгиләнгән нуқтиларниң әмәлгә ешишиниң унчивала асанға чүшмәйдиғанлиқини, буниң бир қанчә сәвәблири барлиқини оттуриға қойиду.

Хитайға маңдурилидиған газлар техи тепилмиған

Мақалә аптори антон дружининниң оттуриға қоюшичә түркәмнистанниң хитайға тәбиий газ сетиши әлвәттә әтила башланмайду. 2009-Йилиға кәлгәндила газ туруба йоли ятқузулуп, 30 йил ичидә хитайға һәр йили 30 милярд куб метир түкмән гези маңдурулмақчи. Униң үстигә йәнә техи хитайға әвәтилмәкчи болған бу газлар қидирилиши керәк болуп, икки тәрәп арисидики келишимдә түркмәнистан-хитай газ туруба базисини хам әшя билән тәминләш үчүн икки тәрәпниң аму дәрясиниң оң қирғиқидики барлиқ газ мәнбәлиридә ортақ қидирип тәкшүрүш вә ишләпчиқириш елип баридиғанлиқи көрситилгән. Апторниң қаришичә, бу йеңи мәнбәләрниң қачан нәтиҗә бериши бир мәсилидур.

Аптор мақалисидә йәнә икки тәрәпниң келишимидә газ баһаси һәққидә ениқ бәлгилимә йоқлуқини, кәлгүсидә баһа мәсилисидә икки тәрәп арисида ихтилап чиқиши мумкинликини пәрәз қилиду.

Түркмән-хитай пиланиға тосалғу амиллар

Җуғрапийилик амил

Рус мутәхәссиси хитай билән түркмәнистанниң газ туруба ятқузуп, хитайға газ маңдуруш пиланиниң әмәлгә ашмай қелишиға сәвәб болидиған бир қанчә муһим амиллар қатарида җуғрапийилик амилни алаһидә тәкитләйду. Униң башқа мутәхәссисләрниң ортақлашқан йәкүнлиридин нәқил кәлтүрүшичә, җуғрапийилик җәһәттин елип ейтқанда хитай билән түркмәнистан арисида биваситә дөләт чегриси йоқ. Икки дөләтниң газ туруба йоли я қазақистан, қирғизистан, таҗикистан вә өзбекистан қатарлиқ төт дөләтниң иккисидин өтүши керәк яки болмиса, пүтүн афғанистандин өтүш лазим. Афғанистандин өтүши әмәлгә ашмайду, чүнки у йәрдә техи тинч вәзийәт йоқ һәмдә егиз тағлар көптур. Шуңа қазақистан билән өзбекистандин өтүши әмәлийәткә уйғун болсиму, бирақ буларниң һәммиси охшашла хитай үчүн наһайити узун мусапә һесаблиниду. Буниңдин башқа йәнә хитай һәм түркмәнистанға әшу икки оттура асия дөлити билән газ туруба йоли мәсилисидә сөзлишишкә һәмдә уларға төләм төләшкә тоғра келиду. Мана бу әһвал газ баһасиниң юқири болушини кәлтүрүп чиқириду.

Башқа дөләтләр билән түзүлгән газ келишими

Рус мутәхәссиси антон дружинин хитай үчүн пассип йәнә бир амилни оттуриға қойиду, униң көрситишичә, түркмәнистан хитайға қайси газларни маңдуриду? чүнки йилиға 30 милярд кубметир дегән сан унчә аз әмәс. Униң үстигә йәнә түркмәнистан русийә, украинийә, иран қатарлиқ әлләр билән газ келишими түзүп болған. Өткән йили түркмәнистан аран 60 миярд куб метир газға еришкән, бу йил русийә, украинийә вә иран билән 78 милярд кубметирлиқ газ келишими түзгән. 2009-Йилиғичә түркмәнистан бу санлардин техиму юқири газ қезип чиқаламду? аптор хитай-түркмәнистан газ һәмкарлиқ пиланиға тосалғу болуш еһтималлиқи бар муһим ташқи амил- русийә амилини нәзәрдин сақит қилишқа болмайдиғанлиқини көрситиду. Униң оттуриға қоюшичә, русийә түркмәнистан гезиниң әң чоң херидари болуп, 2003-йили икки дөләт арисида 25 йиллиқ мөһләт билән газ һәмкарлиқ келишими түзүлгән. Русийиниң "газпром " ширкити келишим бойичә һазир йилиға 60 милярд кубметир түркмән гезиға, 2009-йилидин етибарән 80 милярд кубметирға еришиши керәк. Әлвәттә, йәнә украинийә билән түркмәнистан арисидиму зор миқдарда келишим бар. Апторниң тәһлил қилишичә, түркмәнистан өз газлирини кимгә сатиду ? хитайғиму яки русийигиму ?

Сәпәр муратниң оюни

Антон дружинин мақалисиниң йәкүни сүпитидә русийә президенти владимир путиниң йеқинда хитайни зиярәт қилип, хитайға ғәрбий сибирийә тәбиий газлирини маңдуруш үчүн газ турубиси ятқузушқа мақул болуп, явропа иттипақиға әза дөләтләр билән газ оюни ойниғанлиқи шу арқилиқ русийиниң явропаға маңдуриған гезиниң баһасини өстүрмәкчи болғанлиқини мисал қилип, туркмәнистан президентиниңму бу қетим хитайни зиярәт қилип, хитай билән түркмәнистан арисида газ турубиси ятқузуп, газ сетишқа мақул болуш арқилиқ хитайни русийиликләрниң алдидики козур қилғанлиқи, бу арқилиқ русийә билән болуватқан содида газ баһасини өстүрмәкчи болғанлиқини, қисқиси түркмән президентиниң бейҗиң билән түзгән мәзкур келишиминиң пәқәт тәвәккүлчилик оюнидин ибарәт икәнликини оттуриға қойиду.(Үмидвар)