Türkmen bashi xitay bilen gaz oyuni oynidi


2006.04.17
turkmenistan-sepermurat.jpg
Türkmenistan prézidénti seper murat niyazop. AFP

Türkmenistan prézidénti seper murat niyazop ikki hepte ilgiri béyjingni ziyaret qilghanda xitay dölet re'isi xu jintawgha xitaylar tarixtin tartip arzu qilip kelgen türkmen duldulini sogha qilghandin sirt yene kelgüsi bir qanche yil ichide xitaygha tebi'iy gaz sétip bérishke shuningdek yene Uyghurlarning musteqilliqini muddi'a qilghan sherqiy türkistan herikitini xitaygha oxshash térrorluq heriket dep hésablap, xitay bilen birlikte uninggha zerbe bérishke razi ikenlikini bildürgen.

Ashxabad-béyjing hemkarliqida Uyghurlar mesilisi

Mutexessislerning éytishiche, bu xitayning ottura asiyagha qaratqan énérgiye we jughrapiyiwi siyasiy istratégiyisidiki körünerlik netijilirining biri hésablinidu. Chünki, xitay ottura asiya diplomatiyiside qedemmu-qedem algha ilgirilep, ilgiri kéyin qirghizistan, tajikistan, qazaqistan we özbékistanlar bilen türlük munasiwetler qatarida Uyghurlarning siyasiy herikitige zerbe bérish boyiche hemkarliq ornatqan bolsimu, emma téxi türkmenistan bilen bu sahede ortaqliq hasil qilmighan idi. Türkmen bashi dep atalghan prézidént seper murat niyazopning bu qétimqi ziyariti béyjing rehberlirige énérgiye sahesidin bashqa yene Uyghur mesilisi boyichimu xushallinarliq netije élip keldi. Türkmenistanni öz ichige alghanda hazir ottura asiya rayonidiki hemme döletlerning dégüdek térrorchiliqqa qarshi turush nami astida Uyghur siyasiy heriketlirige xitay bilen ortaq qarshi küresh qilish hemkarliqi resmiyet nuqtisidin shekillinip boldi dep éytishqa bolsa kérek.

Xitayni xoshal qilghan chong netijilerning yene biri énérgiye hemkarliqi

Türkmenistan bilen xitay arisidiki tebi'iy gaz hemkarliq kélishimi xelq'ara énérgiye mutexessislirini bekrek qiziqturghan nuqta bolup, buninggha aldi bilen ottura asiya rayonining énérgiyiside ezeldinla üstünlükni igilep kéliwatqan rusiye mutexessislirining téximu bekrek köngül boluwatqanliqi melum. Yéqinda moskwadin tarqitidilidighan " utro.Ru" intérnet torida "türkmen bashi xitay bilen gaz tewekkülchilik oyuni oynidi" dégen mawzuda bir parche maqale élan qilindi. Mezkur maqalide seper muratning öz tebi'iy gazlirini ékisport qilish üchün her tereptin yéngi yollarni izdewatqanliqi, mana emdi xitayni tapqanliqini körsitilgen. Rus énérgiye mulahizichisi anton druzhinin öz maqaliside xitay bilen türkmenistanning gerche gaz turuba liniyisi yatquzup, xitaygha tebi'iy gaz mangdurushi heqqide kélishim hasil qilghan bolsimu, emma mezkur kélishimde belgilen'gen nuqtilarning emelge éshishining unchiwala asan'gha chüshmeydighanliqini, buning bir qanche sewebliri barliqini otturigha qoyidu.

Xitaygha mangdurilidighan gazlar téxi tépilmighan

Maqale aptori anton druzhininning otturigha qoyushiche türkemnistanning xitaygha tebi'iy gaz sétishi elwette etila bashlanmaydu. 2009-Yiligha kelgendila gaz turuba yoli yatquzulup, 30 yil ichide xitaygha her yili 30 milyard kub métir tükmen gézi mangdurulmaqchi. Uning üstige yene téxi xitaygha ewetilmekchi bolghan bu gazlar qidirilishi kérek bolup, ikki terep arisidiki kélishimde türkmenistan-xitay gaz turuba bazisini xam eshya bilen teminlesh üchün ikki terepning amu deryasining ong qirghiqidiki barliq gaz menbeliride ortaq qidirip tekshürüsh we ishlepchiqirish élip baridighanliqi körsitilgen. Aptorning qarishiche, bu yéngi menbelerning qachan netije bérishi bir mesilidur.

Aptor maqaliside yene ikki terepning kélishimide gaz bahasi heqqide éniq belgilime yoqluqini, kelgüside baha mesiliside ikki terep arisida ixtilap chiqishi mumkinlikini perez qilidu.

Türkmen-xitay pilanigha tosalghu amillar

Jughrapiyilik amil

Rus mutexessisi xitay bilen türkmenistanning gaz turuba yatquzup, xitaygha gaz mangdurush pilanining emelge ashmay qélishigha seweb bolidighan bir qanche muhim amillar qatarida jughrapiyilik amilni alahide tekitleydu. Uning bashqa mutexessislerning ortaqlashqan yekünliridin neqil keltürüshiche, jughrapiyilik jehettin élip éytqanda xitay bilen türkmenistan arisida biwasite dölet chégrisi yoq. Ikki döletning gaz turuba yoli ya qazaqistan, qirghizistan, tajikistan we özbékistan qatarliq töt döletning ikkisidin ötüshi kérek yaki bolmisa, pütün afghanistandin ötüsh lazim. Afghanistandin ötüshi emelge ashmaydu, chünki u yerde téxi tinch weziyet yoq hemde égiz taghlar köptur. Shunga qazaqistan bilen özbékistandin ötüshi emeliyetke uyghun bolsimu, biraq bularning hemmisi oxshashla xitay üchün nahayiti uzun musape hésablinidu. Buningdin bashqa yene xitay hem türkmenistan'gha eshu ikki ottura asiya döliti bilen gaz turuba yoli mesiliside sözlishishke hemde ulargha tölem töleshke toghra kélidu. Mana bu ehwal gaz bahasining yuqiri bolushini keltürüp chiqiridu.

Bashqa döletler bilen tüzülgen gaz kélishimi

Rus mutexessisi anton druzhinin xitay üchün passip yene bir amilni otturigha qoyidu, uning körsitishiche, türkmenistan xitaygha qaysi gazlarni mangduridu? chünki yiligha 30 milyard kubmétir dégen san unche az emes. Uning üstige yene türkmenistan rusiye, ukra'iniye, iran qatarliq eller bilen gaz kélishimi tüzüp bolghan. Ötken yili türkmenistan aran 60 miyard kub métir gazgha érishken, bu yil rusiye, ukra'iniye we iran bilen 78 milyard kubmétirliq gaz kélishimi tüzgen. 2009-Yilighiche türkmenistan bu sanlardin téximu yuqiri gaz qézip chiqalamdu? aptor xitay-türkmenistan gaz hemkarliq pilanigha tosalghu bolush éhtimalliqi bar muhim tashqi amil- rusiye amilini nezerdin saqit qilishqa bolmaydighanliqini körsitidu. Uning otturigha qoyushiche, rusiye türkmenistan gézining eng chong xéridari bolup, 2003-yili ikki dölet arisida 25 yilliq möhlet bilen gaz hemkarliq kélishimi tüzülgen. Rusiyining "gazprom " shirkiti kélishim boyiche hazir yiligha 60 milyard kubmétir türkmen gézigha, 2009-yilidin étibaren 80 milyard kubmétirgha érishishi kérek. Elwette, yene ukra'iniye bilen türkmenistan arisidimu zor miqdarda kélishim bar. Aptorning tehlil qilishiche, türkmenistan öz gazlirini kimge satidu ? xitayghimu yaki rusiyigimu ?

Seper muratning oyuni

Anton druzhinin maqalisining yeküni süpitide rusiye prézidénti wladimir putining yéqinda xitayni ziyaret qilip, xitaygha gherbiy sibiriye tebi'iy gazlirini mangdurush üchün gaz turubisi yatquzushqa maqul bolup, yawropa ittipaqigha eza döletler bilen gaz oyuni oynighanliqi shu arqiliq rusiyining yawropagha mangdurighan gézining bahasini östürmekchi bolghanliqini misal qilip, turkmenistan prézidéntiningmu bu qétim xitayni ziyaret qilip, xitay bilen türkmenistan arisida gaz turubisi yatquzup, gaz sétishqa maqul bolush arqiliq xitayni rusiyiliklerning aldidiki kozur qilghanliqi, bu arqiliq rusiye bilen boluwatqan sodida gaz bahasini östürmekchi bolghanliqini, qisqisi türkmen prézidéntining béyjing bilen tüzgen mezkur kélishimining peqet tewekkülchilik oyunidin ibaret ikenlikini otturigha qoyidu.(Ümidwar)

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.