Түркмәнистанда һоқуқ кимниң қолиға өтүши мумкин?


2006.12.25
sepermurat.jpg
Кишиләр сабиқ түркмәнистан президенти сәпәр мурат ниязопниң юрти қипчақтики бир мәсчиттә мәрһум ниязопниң дәпнә мурасими үчүн өткүзүлгән диний мурасимда. AFP

24- Декабир күни түркмән башиниң дәпнә мурасимидин кейин, вақитлиқ түркмәнистанни башқуруватқан муавин баш министири қурбан гүл бәрдимуһәммәдоп сәйшәнбә күни түркмәнистан парламентиниң юқири палатаси түркмәнистанниң тәқдирини муһакимә қилиш пәвқуладдә йиғини ачидиғанлиқ, буниңда президент сайлими вақтини һәмдә намзатларни таллаш ишлирини бәлгиләйдиғанлиқини билдүрди.

Түркмәнистан асасий қануниға бинаән сайлам икки ай ичидә өткүзүлүши керәк болуп, бу икки ай ичидә түркмән хәлқи кимниң мәрһум президент сәпәр мурат ниязопниң орнини бесип, түркмәнистан президенти болуш мәсилисини кәң муназирә қилиши мумкин.

Түркмәнистанға ким президент болуши мумкин?

Сәпәр мурат ниязоп түркмәнистанни сиясий өктичиләргә қаттиқ қоллуқ билән муамилә қилиш билән башқурған болғачқа , бу дөләтниң ички қисмида ашкара өктичилик һәрикәтлири мәйданға чиқалмиған. Шуңа бу йәрдә һазирчә бирәр өктичи партийә-гуруһ өзиниң намзитини көрситиши қийин мәсилигә айланған. Лекин, көпинчә көзәткүчиләр муавин баш министир қурбангул бәрдимухәммәдопниң сәпәр мурат ниязопниң изини бесиш еһтималлиқи барлиқини билдүрүшмәктә. Гәрчә сәпәр мурат ниязоп тәрәпдарлири сәпәр мурат ниязопниң оғли мурат ниязопни дадисиниң изини бесип , җумһурийәткә президент болушини халисиму, лекин у намзатлиқ шәртигә чүшмәйдикән.

Оттура асия учур агентлиқиниң хәвәр қилишичә, дүшәнбә күни украинийиниң кийев шәһиригә җайлашқан түркмән өктичилириниң " түркмәнистан демократик күчлири бирлики" дәп аталған тәшкилат өктичиләрниң президент намзитини оттуриға чиқиридиғанлиқини, бирақ униң исмини вақти кәлгәндә ашкарилайдиғанлиқини елан қилди. Түркмәнистан демократик күчлири бирлики баянатнамә елан қилип, хәлқара җәмийәттин түркмәнистандики демократик җәрянни һәмдә демократик күчләрни қоллашқа чақирған. Чәтәлдики өктичиләрниң түркмәнистанниң ичидики орни бир мәсилә болуп, хәлқ ичидә сәпәр мурат ниязопниң түркмән тарихини тикләшни өз ичигә алған милләтчилик , дөләтчилик сияситини яқилайдиғанларму аз әмәс. Булар бәлки кона йолни қоллиши мумкин.

Түркмәнистандики вәзийәт қандақ болуши мумкин?

Түркмәнистан җуғрапийилик җәһәттин наһайити муһим дөләт болуп, у каспий деңизи вә қуруқлуқ арқилиқ русийә , қазақистан, өзбекистан, иран, афғанистан билән чегрилиниду. Униң үстигә у оттура асиядики тәбиий газ вә нефит записи әң коп дөләтниң бири. Түркмәнистанниң әтраптики русийә, иран , украинийә қатарлиқ мәмликәтләр билән газ содиси бар. Сәпәр мурат ниязоп газ содисини қаттиқ монопол қилған болуп, бу арқилиқ ташқи енергийә истратегийиси йүргүзгән иди. Шуңа униң вапатидин кейин , һакимийәткә қандақ бир күчниң чиқишиға җүмлидин вәзийәтниң муқимлиқ дәриҗисигә русийә, иран, америка , түркийә һәтта хитай қатарлиқ дөләтләр диққәт қилмақта.

Нийорктики коломбийә университетиниң тәтқиқатчиси , оттура асия мәсилилири мутәхәссиси рафиз абазопниң ейтишичә, түркмәнистанниң вәзийити худди сталин өлгәндин кейинки совет иттипақиниң вәзийитигә охшайду. Униң ейтишичә, түркмәнистан үч йолдин йәни һәрбий диктатор, демократик ислаһат вә яки кона йолдин ибарәт үч хил йолда меңиши мумкин. Нөвәттә һечкимму сәпәр мурат ниязопниң өлгәндин кейин худди сталин кәби тәнқидлинип, униң һәйкәллири чеқилиши вә яки униң системисиниң давамлаштуралаштурулушини билмәйду.

Һазирчә дөләт бихәтәрлик күчлириниң түркмәнистанниң қайси йолда меңишини қоллайдиғанлиқи ениқ әмәс. Лекин һазирқи вәзийәтни бихәтәрлик органлири қаттиқ контрол қилмақта. Қирғизистан вә украинийидики рәңлик инқилабларни дөләт бихәтәрлик күчлири қоллиғанлиқи үчүн ғәлибигә еришәлигән иди, әгәр бихәтәрлик күчлири сәпәр мурат ниязопниң кона йолини давамлаштурушни халиса, өктичиләргә қийинчилиқ туғулуши мумкин.

Оттура асия учур агентлиқиниң хәвәр қилишичә, түркмәнистан өктичи "вәтән" тәшкилатиниң рәһбири худабәрди оразоп бихәтәрлик даирилириниң вақитлиқ рәһбәр қурбан гүл бәрдимуһәммәдопни қоллаватқанлиқини көрситип, бихәтәрлик даирилириниң һакимийәткә интиливатқанлиқини әскәртиду.

Америка авази радиосида мақалә елан қилған җеффириң яңниң нәқил кәлтүрүшичә, хәлқара инсан һоқуқи "әркинлик о хәлқара инсан һоқуқи "әркинлик өйи"ниң вәкили александир гупман түркмәнистан сияситидә мәвһумлуқ мәвҗут болуп, сәпәр мурат ниязоп әтрапида шәкилләнгән түзүм чоқум парчилинип кетиши мумкин дәп қарайду.

Түркмәнистанда һоқуқ тинчлиқ билән алмишамду?

Александир гупман сәпәр мураттин ниязоптин кейинки түркмәнистан һакимийитиниң тинчлиқ билән башқиларниң қолиға өтүшиниң тәсликини һөкүм қилиду америка авази радиосида өз пикрини оттуриға қоюп, "тәһлилчиләр һакимийәт үчүн күрәш зораванлиқларсиз өтмәсликини бишарәт қилишмақта. Шундақ болған тәқдирдә бәзи гуруһлар тәртипсизликләрдин пайдинип өз мәқсәтлирини илгири сүрүшни олишиду" дәйду. Лекин, русийиниң " москва комсомоллири" гезити арқилиқ баянат елан қилған өктичи "вәтән" тәшкилатиниң рәһбири оразоп өктичиләрниң тинчлиқ билән һакимийәтни қолға кәлтүрүшни халайдиғанлиқини билдүргән.

Америка көзәткүчиси җәфири яң болса, түркмәнистанда буниңдин кейин бәлки "хизбул тәһрир" дегәндәк слами тәшкилатларниңму һакимийәтни қолға кәлтүрүш үчүн һәрикәткә өтүш еһтималлиқни чәткә қаққили болмайдиғанлиқини оттуриға қойиду.

Оттура асия вәзийитигә қандақ тәсир көрситиду?

Сәпәр мурат ниязопниң өлүминиң қошна өзбекистан президенти ислам кәримоп, қазақистан рәһбири нурсултан назарбайев, таҗикистан рәһбири әма мәли рахманоп , қирғиз рәһбири қурманбек бақийев қатарлиқларға тәсир көрситиши мумкинлики билдүрүлмәктә. Шуниң билән бир вақитта йәнә түркмәнистанда йүз бериши мумкин болған кәлгүси вәзийәтниң уларға техиму тәсир көрситиши мумкин. Доктор рафиз абазопниң қаришичә, түркмәнистанниң қайси йолда меңиши оттура асия җумһурийәтлиригә тәсир көрситиду . Һакимийәт үчүн күрәш қандақ шәкилдә болуши йәни қораллиқ тоқунушларға елип келәмду яки мәмликәттики асасий сиясий күчләр вәзийәтни назарәт астиға елип, сиясий өзгириш тинч шәкилдә боламду ? мана бу мәркизий асия райониниң вәзийити билән бағлиқ амиллардур. Омумән демократик өзгиришниң йүз бериши кәримоп, рахманоп, назарбайев һөкүмәтлиригә сәлбий тәсир көрситиши мумкин.

Сәпәр мурат ниязоп һаят вақтида у енергийә сода каридорини қамал қилип, содида үстүнлүкни игиләш билән башқа оттура асия рәһбәрлирини нарази қилған, шуңа ашхабадниң өзбекистан, қазақистан, қирғизистан вә башқилар билән болған мунасивәтлири муқим болмиған иди.

Сәпәр мурат ниязоп бу йил төтинчи айда хитайни зиярәт қилип, хитай билән газ содиси қилишқа пүтүшкән шуниң билән бир вақитта йәнә түзгән келишимнамисигә бинаән хитай билән бирлишип, шәрқий түркистан уйғур мустәқиллиқ күчлиригә бирликтә зәрбә беришкә разилиқ билдүргән. Сәпәр мурат ниязоп оттура асия рәһбәрлири арисида әң кейин хитай билән бирликтә уйғур сиясий һәрикитигә қарши туруш ипадисини билдүргән президент иди. (Үмидвар)

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.