Ottura asiyada uzun muddet riqabetlishidighan döletler xitay bilen rusiye

• Muxbirimiz qanatning bu heqtiki melumati
• Download story audio

Türkmenistanning yéngidin saylan'ghan prézidénti qurban'gül berdimuhemmedop 14 – féwral küni türkmenistan paytexti ash'abadta qesem bérip wezipe tapshuruwélish murasimida. AFP

Xelq'ara birleshme agéntliqining tehlilchisi, stéfan larrabiyning türkmenistanda ötküzülgen prézidént saylimi we ottura asiyadiki chong oyun heqqide élan qilghan mulahiziside, türkmenistandiki prézidént saylimining néme üchün rusiye, xitay, amérika we bashqa gherb döletlirining diqqitini tartqanliqi üstide toxtilip mundaq deydu: "türkmenistan dunyaning eng chong teb'iy gaz zapisigha ige. Shuning üchün türkmenistanning tashqi soda munasiwitide yüz béridighan herqandaq özgirish, dunya énérgiye bixeterlikige jiddiy tesir körsitidu".

Rusiye türkmenistanning énérgiyisige mohtaj

Türkmenistanning teb'iy gazi rusiye prézidénti wladimir putinning énérgiye istratégiyside muhim rol oynaydu. Rusiye dölet igilikidiki énérgiye shirkiti gaspurom rusiyini hemde chet'el xéridarlirini teb'iy gaz bilen teminlesh üchün künséri türkmenistandin kélidighan teb'iy gazgha mohtaj bolmaqta. Teb'iy gazgha bolghan éhtiyaj köpeygensiri rusiyining türkmenistan teb'iy gazigha téximu köp mohtaj bolidighanliqi éniq.

Nöwette, türkmenistanning teb'iy gazini dunya bazarlirigha iksport qilidighan pütün teb'iy gaz turubiliri rusiyining kontrolluqida. Bu weziyettin paydilan'ghan rusiye, türkmenistan teb'iy gazini rusiyidin chiqidighan gazdin erzan baha bilen sétiwalmaqta. Bu ehwaldin narazi bolghan gherb döletliri, türkmenistanning teb'iy gazini gherb döletlirige éksport qilish üchün, bashqa éksport yolliri izdeshini xalaydu.

Ötken yili 21‏- dékabir küni tuyuqsiz wapat bolghan türkmenistanning prézidénti seper murat niyazof, türkmenistanning teb'iy gazini gherb döletlirige éksport qilish üchün, rusiye sirtida yéngi teb'iy gaz turubisi yasash toghrisidiki pilanlarni ret qilghan. Lékin berdimuhemmedofning türkmenistanning yéngi prézidénti bolup saylan'ghanliqi, kélichekde bu pilanlarning emeliylishidighanliqi heqqide bir ümidwarliq peyda qilmaqta.

Stéfan larrabbiyning mulahiziside bayan qilishiche, türkmenistanning sabiq prézidénti seper murat niyazofning özimu, asta-asta türkmenistanning teb'iy gazini éksport qilishta, rusiyining kontrolluqidin qutulushni oylashqa bashlighan iken. Niyazof, ölümidin bir nechche waqit burun rusiyining türkmenistandin import qilidighan teb'iy gaz üchün tölewatqan pulning sanini köpeytken.

U shundaqla bu mesilide xitayghimu yüzlen'gen bolup, 2006‏- yili xitayni ziyaret qilish jeryanida, béyjing hökümiti bilen xitaygha 30 yilda 30 milyard köpmétir teb'iy gaz iksport qilish heqqide kélishim imzalighan. Buningdin sirt türkmenistan xitay bilen türkmenistandin qazaqistan we üzbékistan arqiliq xitaygha sozulidighan bir teb'iy gaz turubisi yasash toghrisida kélishken.

Xitayning ottura asiyagha qiziqishi xitay bilen rusiye otturisida mewjut riqabetni téximu kücheytishi mumkin

Xitayning ottura asiya teb'iy gaz bazirigha qedem qoyushi, ‏- deydu, stéfan larrabbiy mulahiziside, ‏- ottura asiyada xitay bilen rusiye otturisida mewjut riqabetni téximu kücheytishi mumkin. Bundaq bir riqabette rusiyining pozitisiyini küchlendüridighan amillar xili köp. Birinchidin, ottura asiya rusiye we sowit impiriyisining bir qisimi idi. Shuning üchün rusiye bilen ottura asiya döletliri otturisida soda‏-iqtisad bolupmu énérgiye saheside qilipliship ketken munasiwetler mewjut. Shundaqla ottura asiyadiki ziyaliylar tebiqisi, uzun yillar rusiye we sowit hakimiyiti astida yashighanliqi üchün, medeniyet we til jehettin ruslarning tesiride qalghan.

Gerche sowit ittipaqi gumran bolghandin kéyin, rusiyining ottura asiyadiki tesiri azayghan bolsimu, emma rusiye prézidénti wladimir putin, ottura asiya döletlirining radikal slam herikiti heqqidiki qayghusidin paydilinip, ottura asiyada rusiyining herbiy we siyasiy tesirini qaytidin tikleshke urunmaqta. Özbékistan hökümitining ötken yili yazda amérikining özbékistandiki herbiy bazisini taqighanliqi, putinning bu istratégiysining eng janliq misali hésablinidu.

Emma, ‏- deydu xelq'ara birleshme agéntliqining tehlilchisi mulahiziside, ‏- xitay hökümiti yéqinda ottura asiyadiki tesirini kéngeytishke bashlidi. Ottura asiyaning jughrapiyilik jehettin xitaygha yéqinliqi, bixeterlik mesililiri hemde iqtsadiy jazibisi, rayonning xitay üchün ehmiyitini köpeytmekte. Xitayning énérgiyige bolghan

Éhtiyajining künséri köpiyishi, xitay üchün ottura asiyani téximu köp ehmiyetlik bir rayon'gha aylandurmaqta. Xitay türkmenistan bilen imzalighan teb'iy gaz kélishimidin bashqa yene, barghansiri rayonning ni'éfitigha köz tikmekte.

Xitayni ottura asiyagha qiziqturuwatqan muhim bir amil

Xitayni ottura asiyagha qiziqturuwatqan amillarning yene biri, Uyghurlarning shinjang oyghur aptonom rayonida élip bériwatqan milliy musteqilliq herikitidur. Uyghurlarning ottura asiyadiki xeliqler bilen til, din we medeniyet jehettin yéqin munasiwetke ige ikenliki xitay hökümitini endishilendürmekte. Xitay hökümiti ottura asiyadiki diniy radikal guruppilarning Uyghur musteqilchilirigha yardem qilishidin qattiq qayghurmaqta. Buning aldini élish üchün xitay hökümiti yéqinqi yillardin buyan shangxey hemkarliq teshkilati ramkisi ichide, ottura asiya döletliri bilen munasiwetlirini kücheytmekte.

Amérikining ottura asiyadiki herbiy mewjudiyiti, xitay we rusiye munasiwetlirining yéqinlishishigha seweb bolmaqta. Lékin, ‏- deydu stéfan larrabbiy mulahiziside, ‏- bu, menpe'etni küzde tutqan qisqa mudetlik muhebbettin ibaret bolup, uzun dawamlishidighan bir ittipaqliq hésablanmaydu. Uzun muddette, ottura asiyada siyasiy, iqtsadiy we herbiy jehettin bir-biri bilen riqabetlishidighan ikki dölet rusiye we xitaydur. (Qanat)