Tuwa jumhuriyiti qedimki Uyghur shehirini eslige keltürmekchi

• Muxbirimiz ümidwarning bu heqtiki melumati
• Download story audio

Qedimki Uyghur qel'esi jaylashqan térekölining sun'iy hemrahtin körünishi. image courtesy/Google Earth

Rusiyining jenubiy sibiriye rayonidiki tuwa jumhuriyiti zor miqdarda meblegh ajritip qedimki Uyghur qel'e sini eslige keltürmekchi.

"Tuva Online" Intérnét gézitining xewer qilishiche, tuwa jumhuriyiti hökümiti tuwaning tére-xol kölige jaylashqan qedimki Uyghur "por-bajin" qel'e sini eslige keltüridighanliqini we kölning otturisidiki qel'e jaylashqan jaydin qirghaqqiche bolghan ariliqta 1250 métir uzunluqta köwrük sélip, quruqluq bilen qel'e ni tutashturushni pilanlighan.

"Tuwa onlayin" intérnét gézitining xewer qilishiche, mezkur qel' eni tekshürüsh üchün chong kölemlik bir arxé'ologiye etriti teshkillep, omumiy yüzlük tekshürüsh élip bérilidiken. Buninggha moskwa we tuwa jumhuriyitining alimliri ishtirak qilidiken. Uyghur qel'esini eslige keltürüsh layihisi moskwada muzakire qilin'ghan bolup, siyasiyonlar, alimlar we sayahet ishliri mutexessisliri birdek halda mezkur qurulushning muhim ehmiyetke ige ikenlikini teripleshken.

Qedimki Uyghur qel'e si tuwaning sherqiy jenubidiki tére-xol kölining otturisigha jaylashqan bolup, kengliki 211 métir, uzunluqi 240 métir kélidu. Qel'e sépili we bashqa xarabiler biraz yaxshi saqlinip qalghan.

Arxé'ologiyilik tekshürüsh

Mezkur qedimki Uyghur sheher qel'esi tunji qétim 1891 –yili rus muzéyshunasi dmitriy kiléménts teripidin tépilghan. 19 57-1963-Yilliri bu qel'e üstide arxé'ologiyilik tekshürüsh élip bérilghan. Bu qétimqi tekshürüshte budda heykellirining parchisi, qacha-qomuch we bashqilar tépilghan. Alimlar bu ehwalgha asasen mezkur qel'ening belki budda ibadetxanisi bolghanliqini perez qilishqan.

Sabiq sowét ittipaqi alimliri mezkur qel'ening 8-esirdin 9-esirgiche höküm sürgen Uyghur qaghanliqigha tewe ikenliki, orxun Uyghur xanliqining qurghuchisi moyunchur teripidin texminen 746- 759-yilliri etrapida qurulghanliqini, qirghizlar bilen bolghan urush netijiside köydürüwétilgen bolushi mumkinlikini perez qilishqan.

Mezkur qel'e uzun yillar tetqiq qilinmay qalghan bolup, 2004-yili tuwa jumhuriyiti hökümiti 2005-yilidin 2010-yilighiche bolghan ariliqta tuwaning medeniyitini tereqqi qildurush pilani tüzgen bolup, mezkur pilan'gha asasen 2007-yili moskwaning testiqlishi bilen bu yerde qaytidin arxé'ologiyilik qézish we ölchesh élip bérip, qel'eni jümlidin qel'ediki orda-saray we ibadetxana hem bashqilarni eslige keltürüsh arqiliq sayahetchilerge échishni qarar qilghan hemde mexsus komitét tesis qilin'ghan.

Tuwaning qisqiche tarixi

Tuwa jumhuriyitining rusiyidiki orni.image courtesy: Wiki

Tuwalar özlirini adette tiwa yaki, soyot, soyon we uranxay we yaki taynu tiwalar depmu ataydu. Tuwalar qebile tuzulmisi boyiche gherbiy we sherqi tarmaqlargha bölün'gen. Diniy étiqad jehette mutleq köpchilik ahale buddizimning lama mezhipige mensup bolsimu, lékin ularda yenila shamanizmning qalduqliri melum derijide saqlan'ghan. Rusiye arxé'ologlirining tekshürüshlirige asaslan'ghanda buningdin 140-100minglar ilgiri bu rayonda qedimki ademler herket qilghan iken. U chaghlarda tuwaning hawa kilimati issiq bolup, hazirqidin perqliq bolghan. Miladidin 4-5 ming yillar ilgiriki waqitlargha tewe oqya, tash qorallar tepilghan. Tuwa tömür qorallar dewrige kirgende yuqiri medeniyetke ige bolghan bolup, ahalilar köchmen charwichiliq bilen turmush kechürgen. , tarixiy höjjetlerge asaslan'ghanda miladidin ilgiriki 2-esirdin miladi 5-esirgiche bolghan ariliqta tuwa rayoni ilgiri kéyin hunlar, siyanpilar, jojanlarning hökümranliqida bolghan. Hunlarning bu rayonlarni igillishimu mezkur rayondiki yerlik ahalilarning maddi medeniyiti hem irqiy tüzülmisini özgertiwetken bolup.

6-Esirde tuwa türk qaghanliqining terkibige kirgen bolup, bu rayonda fé'odalliq jemiyet shekillen'gen. Türk qaghanliqi dewrige munasiwetlik arxé'ologiyilik tépilmilardin alimlar kök türkler dewride tuwa rayonidiki ahalilarning yenila asasliqi charwichiliq bilen emma az bir qisimining dehqanchiliq hem, polat tawlash qatarliq ishlep chiqirish shekli bilen shughullan'ghanliqini éniqlighan. Bu chaghlarda tuwa rayonida yashighan türkiy qebililer yéziqqa ige bolghan hem shuningdek tashlargha, we bashqa buyumlargha qedimki turk yéziqi bilen yazma yadikarliqlarni yézip qaldurghan.

Rusiyining ataqliq tuwa tarixshunasi kizlasopning " ottura esirlerdiki tuwa" namliq kitabida yézilishiche, miladi 744-yili tuwa Uyghur qaghanliqining terkibige kirgen. Uyghur qaghanliqining 100 yilgha yéqin tuwagha hökümranliq qilishi, bu jayda Uyghur qebililirining peyda bolushi hem makanlishishi ilgiri sürgen bolup, yerlik qebililer bilen Uyghur qebililirining yughurlushi kélip chiqqan. Tuwalarning étnik menbesini tetqiq qilghan kizlasow, xudikow, waynéshtéyin we bashqa alimlarning qarishiche؛ Uyghurlar tuwalarninng shekillinishige qatnashqan muhim étnik terkiptur.

Tuwadiki Uyghur sheherliri

Rusiye arxé'ologliri tuwada tekshürüshler élip bérish arqiliq, uningdin 17 Uyghur sheher xarabisini tapqan, ular bu arqiliq Uyghur orxun qaghanliqi dewride mezkur rayonning Uyghur qebililiri zich yashighan hem sheher medeniyiti yaratqan merkezlirining biri ikenlikini mu'eyyenleshtüridu. Bu sheherler, tuwadiki turan, témir sug, uyuq qatarliq derya wadiliridin tépilghan iken.

Uyghur qaghanliqi miladi 840- yili qirghizlar bilen bashqa tuwa qebililirining birleshme hujumlirida yoqalghan bolup, qirghizlarning hökümranliqi bashlan'ghandin kéyin tuwa bir mezgil qirghizlargha tewe bolghan, qirghizlarmu bügünki tuwalarning étnik menbesige qatnashqan.

Qedimki Uyghur "por- bajin" qel'esining weyran bolushi ene shu Uyghur qaghanliqining yimirilip, sherqiy Uyghur qebililirining tengri taghlirining jenubiy we shimali hemde yette su rayonigha köchüp kélip, bu yerdiki yerlik qérindashliri bilen birlikte yéngi döletlerni berpa qilghiche bolghan ariliqtiki tarixiy weqeler bilen munasiwetlik bolushi mumkin. Mezkur qel'ening weyran bolushi hem qel'e jaylashqan kölning peyda blushi heqqide tuwa xelqi arisida türlük riwayetler tarqalghan.

Tuwalarning Uyghurlar bilen bolghan étnik baghlinishi sewebidin hazirgha qeder tuwalar arisida Uyghur dep atilidighan uruq namliri saqlinip qalghan.

Tuwa qebililiri 13-esirde mongol impériyisining teweside bolghan, kéyin bir mehel musteqil hayat kechürgen bolsimu, lékin uzun otmey junggharlargha, uningdin kéyin menching impériyisige béqindi bolup qalghan bolsimu, lékin köp qétim qozghilanglar yüz bergen.

Tuwalar ötken esirde

1914-Yili tuwa rusiyining hamiliqigha ötken. Bolshéwik inqilabi ghelbe qilghandin kéyin 1921-yili 14-awghusta tuwa xelq jumhuriyiti qurulup musteqilliq élan qilghan. Rusiye izchil halda tuwa xelq jumhuriyitini qollap, uninggha maddiy, meniwi jehetlerdin yardemlerni körsetken. 1944-Yili sowét ittipaqi terkibige qoshuwélin'ghan'gha qeder bu jumhuriyet öz dölet bayriqi, dölet gimni asasi qanunigha hemde moskwada we mongoliyede turushluq wakaletxanisigha ige bolghan idi. 1961-Yili qaytidin tuwa aptonom jumhuriyiti qurulghan, tuwa 1990-yili tuwa sotsiyalistik jumhuriyiti, arqidinla tuwa jumhuriyiti dep atilip, üzlüksiz türde öz igilik hoquq da'irisini kötergen.

Tuwa xelqi bügünki künde sanining aran 200 ming etrapida bolushigha qarimastin moskwaning étirap qilishi bilen igilik hoquqtiki döletke aylan'ghan bolup, u moskwa bilen fédéral kélishimige qol qoyup, rusiyining terkibi qismi bolsimu, lékin öz dölet asasiy qanuni, dölet bayriqi, dölet belgisi hem dölet shé'irigha shuningdek bashqa barliq döletchilik sistémisigha ige döletke aylan'ghan.

Tuwa prézidéntliq tüzümdiki jumhuriyet bolup, asasi qanuni 1993-yili dölet mejlisi teripidin qobul qilin'ghan. Döletning ali orgini yeni qanuni hakimiyiti ali xural dep atalghan. Dölet rehbiri prézidént dep atilidu.

Tuwaning yer meydani 170 ming kwadrat kilométir. Nopusi, 3005, 500 mingdin artuq. Uyghur orxun qaghanliqining qurghuchisi moyunchur qaghan teripidin sélin'ghan mezkur Uyghur qel'esi eslige keltürülse, bu jayning qiziqarliq tarixiy sayahetchilik nuqtisigha aylinip, dunyaning her qaysi jayliridiki sayahetchilerni jelp qilip, zor iqtisadiy qimmet yaritidighanliqi perez qilinmaqta. (Ümidwar)