Tuwa jumhuriyiti Uyghur éli bilen munasiwet ornitishqa qiziqmaqta

Tuwa jumhuriyiti bayriqi

Rusiye metbu'atliridiki uchurlardin melum bolushiche, Uyghur élining shimaliy chégriliri etrapigha jaylashqan rusiye fédératsiyisige tewe türkiy jumhuriyetler Uyghur éli bilen biwaste iqtisadiy we medeniyet alaqiliri ornitishqa qiziqmaqta.

Tuwalar Uyghur éli bilen iqtisadiy alaqilar ornitishni pilanlimaqta

Yéqinda ötküzülgen ürümchi soda yermenkisi yighinigha rusiyining sibiriye fédéral rayonining wekillirimu ishtirak qilghan bolup, ularning terkibide sibiriyidiki bir qisim jumhuriyetler we gubérniyilerning yuqiri derijilik wekillirimu bar iken.

Uyghur élining altay wilayitining shimaligha toghra kélidighan tuwa jumhuriyitining wekilimu bu ömek terkibide bar bolup, tuwa jumhuriyitining döletlik xewr agéntliqi " tuwa –onlayin"ning 8-séntebirdiki sanida tuwa zhurnalisti dina oyunning " tuwa shinjang Uyghur aptonom rayoni bilen biwaste munasiwet ornitidu" dégen témida bir parche maqalisi élan qilindi.

Mezkur maqalidin melum bolushiche, ürümchige bérip kelgen tuwa jumhuriyet hökümitining mu'awin bashliqi aléksandir brokért özining ürümchi sepiri heqqide sibiriye fédéral rayonining yighinida qilghan doklatida tuwa jumhuriyitining bu yil 10-ayda Uyghur aptonom rayonluq hökümet bilen biwaste alaqe ornitip, bir qatar kélishimlerni tüzidighanliqini élan qilghan.

Tuwa hökümitining mu'awin bashliqi aléksandir brokért tuwaning Uyghur éli bilen ormanchiliq, déhqanchiliq we medenchilik saheliri boyiche hemkarliq munasiwet ornitishining tuwa üchün paydiliq ikenlikini körsetken hemde Uyghur aptonom rayonining tuwaning paytexti qizil shehiride yaghachchiliq zawuti qurush hemde tuwaning qizil-tashliq rayonida birleshme métallurgiye sahesi boyiche pishshiqlap ishlesh orni qurush layihelirini otturigha qoyghan.

Mezkur maqalide yene aptor towarlar bilen Uyghurlarning milliy we medeniyet jehetlerdin oxshashliqlargha ige ikenliki, bu jayda yene 1500 din artuq tuwalarning yashaydighanliqi shu sewebtin tuwa jumhuriyiti bilen Uyghur éli arisida medeniyet we sayahetchilik pilanlirini tüzüp, hemkarliq ornitishning muhimliqini körsetken.

Tuwalar kimler?

Elwette radi'o anglighuchilirimizning tuwalarning Uyghur éligha munchiwala qiziqiwatqanliqi heqqidiki uchurni anglawatqanda, tuwalar kimler ? dégen so'alni qoyushi tebi'iy.

Tuwalar til jehettin altay til sistémisining türkiy tillar a'ilisige mensup xelq bolup, ular özlirini adette tiwa yaki, soyot, soyon hem uranxay we yaki tangnu tiwalar depmu ataydu.

Tuwalarning sani rusiyining 2002-yilidiki istatistikiliq melumati boyiche alghanda 198.4 Ming bolup, pütün rusiye tewesidiki sani 206.2Din artuq. Tuwalar yene rusiyidin bashqa memliketlergimu tarqalghan. Mongghuliye we Uyghur diyarining altay wilayiti tewesidimu az sanda tuwalar yashaydu.

Tuwalarning yéziqi slawiyan yéziqi asasidiki tuwa yéziqi bolup,. Diniy étiqad jehette mutleq köpchilik ahale buddizmning lama mezhipige mensup bolsimu, lékin ularda yenila shamanizmning qalduqliri melum derijide saqlan'ghan.

Tuwalar san jehette Uyghur élining bir nahiyisining ahalisichilik bolushigha qarimay, rusiye fédératsiyisi terkibide jumhuriyet hoquqigha sazawer bolghan. Tuwa jumhuriyiti öz prézidénti, dölet bayriqi, asasiy qanuni we bashqa hoquqlirigha ige bolup, moskwa bilen fédéralliq kélishimige qol qoyghan. Démek, Uyghurlar bilen qedimiy tarixiy ortaqliqqa ige tuwalar san jehette Uyghurlardin texminen 40 hesse az bolushigha qarimay, beribir jumhuriyetlik hoquqqa ériship, öz prézidénti we asasiy qanunini hemde dölet bayriqi we dölet gémnini békitishke muweppeq bolghan.

Tuwalarning tarixiy musapiliri

Ular murekkep étnik tereqqiyat tarixi hem siyasi tarix jeryanini bashtin kechürgen bolup, qebile tüzülmisi boyiche gherbiy we sherqi tarmaqlargha bölün'gen.

Miladi 744-yili, Uyghur qebililiri sherqiy türk qaghanliqini axirlashturup, öz qaghanliqini tikligendin kéyin, tuwa Uyghur qaghanliqining terkibige kirgen. Uyghur qaghanliqining 100 yilgha yéqin tuwagha hökümranliq qilishi, bu jayda Uyghur qebililirining peyda bolushi hem makanlishishi ilgiri sürgen bolup, tuwalar yerlik türkiy qebililer bilen Uyghur qebililirining yughurulushidin kélip chiqqan. Tuwalarning étnik menbesini tetqiq qilghan kizlasow, xudikow, wayneshtéyin we bashqa rus alimlirining qarishiche؛ Uyghurlar tuwalarning shekillinishige qatnashqan muhim étnik terkiptur.

Rusiye arxé'ologliri tuwada tekshürüshler élip bérish arqiliq, uningdin 17 Uyghur shehrining xarabisini tapqan bolup, ular bu arqiliq Uyghur orxun qaghanliqi dewride mezkur rayonning Uyghur qebililiri zich yashighan hem sheher medeniyiti yaratqan merkezlirining biri ikenlikini mu'eyyenleshtüridu. Bu sheherler, tuwadiki turan, temir sug, uyuq qatarliq derya wadiliridin tépilghan iken. Shunga hazirgha qeder tuwalar arisida Uyghur, qirghiz dep atilidighan uruq namliri saqlinip qalghan.

1914-Yili tuwa rusiyining hamiliqiha ötken, bolshéwik inqilabi ghelibe qilghandin kéyin 1921-yili 14-awghusta tuwa xelq jumhuriyiti qurulup musteqilliq élan qilghan. Rusiye izchil halda tuwa xelq jumhuriyitini qollap, uninggha maddiy, meniwi jehetlerdin yardemlerni körsetken hemde bésimlarni ishletken. 1944-Yili sowét ittipaqi terkibige qoshuwélin'ghan' gha qeder bu jumhuriyet öz dölet bayriqi, dölet gémni we asasi qanunigha hemde moskwada shuningdek mongoliyede turushluq wakaletxanisigha ige bolghan idi. Mezkur musteqil dölet stalin teripidin qoshuwélin'ghandin kéyin uning yuqirida körsitilgen hoquqliri bikar qilinip, aptonom oblastqa chüshürülgen bolsimu, lékin 1961-yili qaytidin tuwa aptonom jumhuriyiti, 1990-yili tuwa sotsiyalistik jumhuriyiti, sowétler ittipaqi yiqilghandin kéyin tuwa jumhuriyiti dep atilip, üzlüksiz türde öz igilik hoquq da'irisini kötergen.

"Tuwa onlayin" agéntliqi teripidin élan qilin'ghan maqalide körsitilishiche, tuwa jumhuriyiti paytext qizil shehiridin Uyghur élining merkizi ürümchi shehirini tutashturidighan qatnash yoli échishni oylashqan bolup, qizil shehiridin ürümchige shehirige bolghan ariliq mongghuliye arqiliq hésablighanda 1600 kilométir bolidiken. Ular Uyghur élida tuwalar bilen til jehettin oxshashliqqa ige bolghan Uyghur qatarliq ahalilarning bolushi, qatnash yollirining yiraq emesliki hemde méhmanxana, alaqe ishlirining bek qimmet emeslikidek ehwallarni tuwa jumhuriyiti bilen Uyghur élining arisidiki munasiwetlerni qoyuqlashturushtiki ünümlük amillar dep qarighan. (Ümidwar)