Zamanimizda xelqning uchur erkinlikini cheklesh bir tetür éqim

• Muxbirimiz welining bu heqtiki toluq melumati
• Download story audio

Yéqinqi on yil ichide, pütün dunyada démokratiyini tereqqi qildurush, chiriklikke zerbe bérish meqsitide, öz dölitining puqralirigha hökümet arxiplirini erkin körüp paydilinishqa ruxset qilidighan yéngi qanun-belgilimilerni tüzgen döletlerning sani köpiyip, hazir 70 tin ashti.

'Amérika paydilinish xewerliri' zhurnilining muxbiri érk girin ependining amérika tashqi ishlar ministirliqining xelq'ara uchur idarisidin igilishiche, dunya uchur erkinliki teshkilati 2002 ‏- yili 9 ‏- ayning 28 ‏- küni, dunyada téz ewj éliwatqan uchur erkinliki herikitige ilham bérish üchün, 'uchur erkinliki' namliq bir tor béti achqandin kéyin, amérika edliye ministirliqi bu heriketni derhal qollap, 9 ‏- ayning 28 ‏- künini her yili pütün dunyada xatirilinidighan 'xelqning hökümet ehwalini bilish hoquqi küni' qilishni belgiligen idi. Shuningdin bashlap xelq'arada tedriji halda küntertipke kirgen dunya uchur erkinliki heriketliri, her qaysi jaylarda hökümetlerning ochuq-ashkara ish qilishigha türtke bolmaqta. Bu jeryanda, öz döliti üchün mexsus 'uchur erkinliki qanuni' maqullap, uni yolgha qoyuwatqan döletlerning sani kündin -kün'ge köpeymekte.

Amérikida maqullan'ghan 'uchur erkinliki qanuni' buningdin 200 yil burun shiwétsiyide tüzülgen qanuniy maddilargha asasen tüzülgen

Xewerde bayan qilinishiche, 'uchur erkinliki qanuni' amérikida 1966 ‏- yili maqullan'ghan idi. Shuningdin kéyin, amérikida, hökümet tarmaqlirida saqliniwatqan her qandaq memuriy arxipni we yaki shexsiyler arxipini her qandaq dölet puqrasining erkin körüshige yol qoyulidighan boldi. Amérikidiki her qaysi shtatlardimu bu qanun tedriji halda omumyüzlük ijra qilinishqa bashlidi. Jorj washin'gton uniwérsitétining dölet mexpiy arxipliri meslihetchisi méridis fukis xanimning bayan qilinishiche, amérikida maqullan'ghan 'uchur erkinliki qanuni' buningdin 200 yil burun shiwétsiyide dölet puqralirining hökümet ehwalini éniq bilip turushi üchün tüzülgen qanuniy maddilargha asasen tüzülgen. Eyni waqitta shiwétsiye hökümiti bu qanun arqiliq chiriklishishtin saqlan'ghan idi.

Amérikida shu qanun asasida tüzülgen 'uchur erkinliki qanuni' yéqinqi yillarda, nurghun döletlerning yéngi ülgisige aylandi. 2006 ‏- Yili amérika qit'eside yüz bergen bir chong délo ‏-‏ orman késish délosi birterep qilin'ghanda, chili hökümiti amérikida tüzülgen 'uchur erkinliki qanuni' gha asasen ish körüp, bu délogha chétilghan üch neper muhit asrash xadimining hoquqini qoghdash terepte turdi. Bu heriket dunyada yene bir yéngi ülge bolup qaldi.

2007 ‏- Yili dölet puqralirining arxip körüsh resmiyiti addiylashti

Xewerde bayan qilinishiche, 2007 ‏- yilida amérika dölet mejlisi xelq'ara uchur erkinliki qanunini toluqlaydighan yene bezi belgilimilerni chiqardi. Buning bilen dölet puqralirining arxip körüsh resmiyiti addiylashti we ularning uchurlar buyiche iz qoghlap arxip axturishigha asanliq yaritip bérildi.

Amérika tebi'iy pen alimlar birleshmisining yuqiri derijilik tetqiqatchisi stiwén aftérgod ependining éytishiche, dunyada soghuqchiliq urushi axirliship, démokratiye we uchur erkinliki qanat yéyishqa bashlighandin kéyin tetqiqat élip bérish asanlashti. Amérikida burun dölet mexpiyetliki dep qarilidighan 9 xil mexpiy arxip dölet puqraliri üchün ashkara uchurgha aylandi.

Xitay hökümiti 5 milyard yu'en serp qilip püttürgen 630‏- nomurluq erkin uchurlarni cheklesh qurulushi

Ötken bir nechche yil ichide, xitay kommunist partiyisining téléwiziye -radi'o séstimisigha erkin uchur wastilirining programmiliri tosattin kirip qalidighan weqeler bolup turghanliqi xitay hökümitini bi'aram qilghan idi. Radi'omizning xongkong arqiliq éniqlishiche, xitay hökümiti 5 milyard yu'en pul serp qilip püttürgen 630‏- nomurluq qurulush dégen pilan yéqinda ishqa kirishken. Xitay hökümiti bu pilan buyiche, özining 236 türlük téléwiziye nomurlirini we 108 türlük radi'o nomurlirini, kona uchur sün'iy hemrasidin yötkep, özi yéqinda yuqiridiki qurulushning bir qisimi süpitide alem boshluqigha qoyup bergen ikki sün'iy hemrasi arqiliq tarqiti'ishqa bashlighan. Shuning bilen hazir bu ikki chong sün'iy hemrah arqiliq tarqitilidighan uchurlarda, peqet kommunist partiyining awazila chiqidighan boldi. Xitay hökümiti bu arqiliq yene erkin uchur wastilirini ünümlük halda chetke qaqti.

Xu jintaw néme üchün pütün dunyada ewj éliwatqan uchur erkinlikining xitay xelqi ichide ewj élishini shu qeder zor küch bilen tosaydu? lyu shawju ependining 'yéngi esr zhurnili'da élan qilghan obzorida bayan qilinishiche, uchur erkinlikini cheklesh ‏zawalliqqa yüz tutqan mustebitler özini halakettin qutquzush üchün teyyarlighan eng axirqi mudapi'e siziqi. Zamanimizda xelqning uchur erkinlikini chekleydighan bir tetür éqim. Lyu shawju ependining qarishiche, xelq'arada téz tereqqi qiliwatqan uchur erkinliki heriketliri pat arida xu jintawning tosaqlirinimu bösüp ötüp kétidu. (Weli)