Хитайниң хәлқара ахбарат саһәсигә тутқан муамилиси дуня җамаитини әпсусландурмақта

• Мухбиримиз гүлчеһрәниң бу һәқтики толуқ мәлумати
• Download story audio

2007 - Йили 7 - авғуст күни, бейҗиңда, хитай сақчилири жорналистларни сорақ қилмақта. AFP Photo

Гәрчә хитай һөкүмити дуня җамаәтчиликигә 2007 - йили 1- айдин башлап, олимпик җәрянида ахбарат саһәсигә әркинлик беридиғанлиқини җакарлиған болсиму, һазирға қәдәр йәнила хитай ичидә чәтәл мухбирлириниң тосқунлуққа учраш, һәтта тутқун қилинишидәк вәқәләр садир болуп турмақта. Хитай һөкүмитиниң өз вәдисигә хилаплиқ қилип чәтәл мухбирлириниң әркин зияритини йәнила қаттиқ чәкләватқанлиқи дуня ахбарат саһәсини әпсусландурупла қалмай нурғун тәнқидләргә учримақта. Голландийә дөләтлик радиоси мухбириниң үрүмчидә хитай сақчилириниң қаттиқ муамилисигә һәм тосқунлиқиға учриғанлиқидин әпсусланған, мәзкур ахбарат оргининиң баш тәһрири хендирикс әпәнди мухбиримиз гүлчеһрәниң зияритини қобул қилип "хитай һөкүмитиниң қиливатқанлирини чүшәнмәк һәқиқәтән тәс "дәп билдүрди.

Хитай кишилик һоқуқ тәшкилатлириниң қаттиқ тәнқидигә қалди

2008 - Йиллиқ дуня олимпик тәнһәрикәт йиғининиң бейҗиңда өткүзилидиғанлиқи елан қилинғандин башлап, хитайға олимпик өткүзүшкә пурсәт берилиши һазирға қәдәр ихтилап һәм муназириләр әң көп болуватқан мәсилидур, олимпик йеқинлап келиватқан күнләрдә хитайниң ахбарат саһәсигә әркинлик беридиғанлиқи, кишилик һоқуқ вәзийитини яхшилашқа тиришидиғанлиқи һәққидики қилған вәдилиридин, дуня җамаити йәнила үмид күтүп кәлгән иди. Әпсуски хитайда йүз бериватқан ахбарат әркинликигә тосқунлуқ қилиш вә башқа кишилик һоқуқ мәсилилири дуня җамаитини әпсусландуруп кәлмәктә.

Мөлчәрлинишичә, 2008 ‏- йиллиқ бейҗиң олимпик мурасими мәзгилидә, 28 миң чәтәллик мухбир хитайға киридикән, буниң ичидә һазир тәхминән 12 миң мухбир олимпик мәйданиға кирип зиярәт қилиш кинишкисигә илтимас сунған. Чәтәл мәтбуатлириниң билдүрүшичә, хитай даирилири чәтәл мухбирлирини тизимлаш санлиқ мәлумат амбири тәсис қилған, улар мухбирларни " достанә болмиған мухбирлар " вә " достанә мухбирлар " дәп икки гуруппиға айриған. Бирақ хитай ташқи ишлар министирлиқиниң хадимлири бу һәқтики қарашларни инкар қилған.

Бейҗиң олимпик комитетиниң бихәтәрлик хадимлириниң билдүрүшичә, бейҗиң 2008 ‏- йиллиқ олимпик тәнтәрбийә мурасимини зиярәт қилишқа илтимас сунған чәтәл мухбирлири үстидә бихәтәрлик тәкшүрүши елип баридикән.

Мәркизи франсийидики чегрисиз мухбирлар тәшкилатиниң хитай мәсилиси буйичә баянатчиси босейер әпәндиниң қаришичә, хитайниң демократ бир дөләт әмәслики, болупму хитайниң давамлиқ һәр хил чариләрни ишқа селип, һөкүмәтни тәнқитләйдиған мухбирларниң паалийәтлиригә тосқунлуқ көрситиши, нөвәттә чегрисиз мухбирлар тәшкилатила әмәс, бәлки башқа хәлқара кишилик һоқуқ тәшкилатлириму әндишә қиливатқан мәсилә икән.

6 - Ноябирда, нюйоркқа җайлашқан дуня кишилик һоқуқ көзитиш тәшкилати, хитай коммунистик һөкүмитиниң кишилик һоқуқни яхшилаш вә ахбарат әркинликини кәң қоюветиш җәһәттә бәргән вәдилирини ақлимиғанлиқини көрситип, хәлқара олимпик комитетиниң хитайда тәбриклинидиған " мухбирлар байрими" күнидә чоқум оттуриға чиқип юқириқи мәсилиләрни әскәртиши керәкликини тәкитлигән иди.

Кишилик һоқуқ тәшкилатлириниң қаришичә, гәрчә хитай олимпиктин бурун мухбирларниң хитай ичидә әркин һалда ахбарат игиләш әркинликигә игә болидиғанлиқи тоғрисида вәдә бәргән һәм шу һәқтә бир бәлгилимә елан қилған болсиму, хитай һазирға кәлгүчә ахбарат әркинликини еғир дәриҗидә боғуп келиватқан болуп, хитайниң бундақ қилишидики сәвәб болса, хитайниң өз дөлитидә йүз бериватқан намайиш вә башқа наразилиқ һәрикәтлирини сиртқи дуняға билдүрүшни халимайдиғанлиқини, һәтта алдинқи айдики хитай компартийисиниң қурултийидиму, өктичи күчләр, кишилик һоқуқ паалийәтчилири вә әрзийәтчиләрниң бейҗиңға киргүзүлмигәнликини, шундақ қилиш арқилиқ хитайниң қаримаққа тинч бир дөләт икәнликидин ибарәт туйғуни сиртқи дуняға көрситишни халайдиғанлиқини көрситип беридикән.

Мухбирлар һоқуқини қоғдиғучи хәлқара тәшкилатлар хитайға болған бесимни күчәйтмәктә

Мәркизи франсийиниң париж шәһиридики чегрисиз мухбирлар тәшкилати йеқинда бейҗиңда ахбарат елан қилиш йиғини өткүзүп, хитай даирилирини келәр йили өткүзүлидиған бейҗиң олимпик мусабиқисиға қәдәр мухбирларниң әһвалини яхшилаш, ахбарат әркинликигә капаләтлик қилиш һәққидики вәдисини орундимиди, дәп тәнқид қилди.Мәзкур тәшкилатниң рәһбәрлиридин роберт менард, фернандо кастилло, рубина мөхриң, винсент бросселлар олимпикниң 5 һалқсиман символи орниға 5 койзиниң рәсими чүшүрүлгән майкиларни кийип, хитай түрмисидики мухбирлар, интернет язғучилирини вә пикир әркинлик паалийәтчилирини қоюп беришкә чақирди.

Җүмә күни мәркизи париждики чегрисиз мухбирлар тәшкилати хәлқара олимпик комитетини хитай даирилириниң мухбирларға тутқан әсәбий муамилисигә көз юмуш билән әйиблиди. Чегрисиз мухбирлар тәшкилатиниң хәлқара олимпик комитети рәиси җакс рогеға язған хетидә "хитай даирилириниң келәр йили олимпик йиғиниға қатнишидиған миңларчә мухбирни бир тәрәп қилиш пилани түзүватқанлиқиға даир кишини "биарам қилидиған хәвәрләр" алғанлиқини тәкитлигән.

Чегрисиз мухбирлар тәшкилатиниң баш катипи роберт менард, " шу нәрсә наһайити айдиңки, бейҗиң олимпик йиғинини тәшкиллигүчиләр вә хитай бихәтәрлик аппаратлири олимпик йиғинидин бурун вә олимпик йиғини җәрянида мухбирларни йеқиндин контрол қилиш қарариға кәлгән " дәп көрсәтти. Бу йилниң башлири бәзи мәтбуатлар хитай даирилириниң мәхсус учур амбири қуруп, хитай һөкүмитиниң мәнпәәтигә зит хәвәр беридиған чәтәллик мухбирларниң олимпик йиғиниға қатнишишини чәклимәкчи болуватқанлиқини илгири сүргән.

Хитайниң вәдисидә турмайватқанлиқи хәлқара ахбарат орунлири һәм мухбирларни әпсусландурмақта

Хитайда турушлуқ чәтәл мухбирлар кулубиниң өткән һәптә ашкарилишичә, өткән 15 һәптә ичидә хитайда чәтәл мухбирлириға тәһдит қилиш, тосқунлуқ қилиш қилмишлири 18 қетим йүз бәргән.

Илгири хәвәр бәргинимиздәк, голландийә дөләтлик радиоси cpro ниң бир нәпәр мухбирини өз ичигә алған бир қанчә голландийә мухбирлири йеқинда үрүмчигә зиярәт үчүн барғанда, уларниң зиярәт паалийити сақчиларниң қаттиқ муамилә билән тосқунлуқ қилишиға учриған. Арида бир мухбир тутуп қелинип қоюп берилгән. Бу мухбир голландийә дөләтлик радиосиниң әвәткән мухбири болуп, у голландийигә қайтип кәлгәндин кейин мәхсус уйғур елидики зияритиниң тосқунлуққа учраш җәряни һәққидә мақалә елан қилған. Биз голландийә дөләтлик радиоси баш тәһрири г. Хендирксни бу һәқтә зиярәт қилғинимизда у өз мухбириниң сақ ‏- саламәт голландийигә қайтип кәлгәнликидин хатирҗәм болған болсиму, әмма уйғур елидә мухбирларниң паалийәт елип беришиниң мунчә хәтәрлик икәнликидин һәйран болғанлиқини билдүрди.

‏-Мухбиримиз уйғурлар дөлитидә гәрчә хәтәрлик сәргүзәштиләрни баштин кәчүргән болсиму, униң һәр һалда сақ қайтип кәлгинидин мәмнунмән. Нөвәттә мухбирлиқ салаһийити билән уйғур елидә яки хитайда ихтияри зиярәт қилиш мумкин болмиғандин сирт интайин хәтәрлик. Болупму уйғур елидә, сақчиларниң һәтта мухбиримизни вақитлиқ қолға алғини һәддидин ашқан бир қилмиш.

Хендирикс әпәнди йәнә голландийидин хитайға әвәтилгән башқа мухбирлардинму давамлиқ әндишә қилидиғанлиқини билдүрди: "нөвәттә голландийидики ахбарат органлиридин бейҗиң һәм шаңхәйгә охшаш җайларда туруватқан 15 тин 20 гичә мухбирлар бар, әмма уларниңму зиярәт паалийәтлириниң бәлгилик чәклиниватқанлиқи мәлум, хитай һөкүмитиниң ахбаратчиларға тутуватқан муамилисини чүшәнмәк тәс, кишини һәқиқәтән әпсусландуриду."

Хитай һөкүмити бу йилниң башлирида бәлгилимә чиқирип, чәтәллик мухбирларниң хитайдики һәр қайси өлкә - аптоном районларни рухсәтсиз саяһәт қилиш вә йәрлик даириләрниң рухситисиз халиған кишиләр сөһбәт өткүзүш әркинлики болидиғанлиқини вә бу бәлгилимә 2008 - йили 10 - айниң 18 - күнигичә йолға қоюлидиғанлиқини билдүргән иди. Вәһаләнки хитай ташқий ишлар министирлиқи германийиниң бейҗиңдики бир мухбири билән йәнә бир америка мухбириға бу йил 4 - айда тибәтни зиярәт қилғанлиқи үчүн агаһландуруш берип, уйғур аптоном райони билән тибәт бәлгилимидики районларға кирмәйдиғанлиқини тәкитлигән. (Гүлчеһрә)