Xitayning xelq'ara axbarat sahesige tutqan mu'amilisi dunya jama'itini epsuslandurmaqta

• Muxbirimiz gülchéhrening bu heqtiki toluq melumati
• Download story audio

2007 - Yili 7 - awghust küni, béyjingda, xitay saqchiliri zhornalistlarni soraq qilmaqta. AFP Photo

Gerche xitay hökümiti dunya jama'etchilikige 2007 - yili 1- aydin bashlap, olimpik jeryanida axbarat sahesige erkinlik béridighanliqini jakarlighan bolsimu, hazirgha qeder yenila xitay ichide chet'el muxbirlirining tosqunluqqa uchrash, hetta tutqun qilinishidek weqeler sadir bolup turmaqta. Xitay hökümitining öz wedisige xilapliq qilip chet'el muxbirlirining erkin ziyaritini yenila qattiq cheklewatqanliqi dunya axbarat sahesini epsuslandurupla qalmay nurghun tenqidlerge uchrimaqta. Gollandiye döletlik radi'osi muxbirining ürümchide xitay saqchilirining qattiq mu'amilisige hem tosqunliqigha uchrighanliqidin epsuslan'ghan, mezkur axbarat orginining bash tehriri xéndiriks ependi muxbirimiz gülchéhrening ziyaritini qobul qilip "xitay hökümitining qiliwatqanlirini chüshenmek heqiqeten tes "dep bildürdi.

Xitay kishilik hoquq teshkilatlirining qattiq tenqidige qaldi

2008 - Yilliq dunya olimpik tenheriket yighinining béyjingda ötküzilidighanliqi élan qilin'ghandin bashlap, xitaygha olimpik ötküzüshke purset bérilishi hazirgha qeder ixtilap hem munaziriler eng köp boluwatqan mesilidur, olimpik yéqinlap kéliwatqan künlerde xitayning axbarat sahesige erkinlik béridighanliqi, kishilik hoquq weziyitini yaxshilashqa tirishidighanliqi heqqidiki qilghan wediliridin, dunya jama'iti yenila ümid kütüp kelgen idi. Epsuski xitayda yüz bériwatqan axbarat erkinlikige tosqunluq qilish we bashqa kishilik hoquq mesililiri dunya jama'itini epsuslandurup kelmekte.

Mölcherlinishiche, 2008 ‏- yilliq béyjing olimpik murasimi mezgilide, 28 ming chet'ellik muxbir xitaygha kiridiken, buning ichide hazir texminen 12 ming muxbir olimpik meydanigha kirip ziyaret qilish kinishkisige iltimas sun'ghan. Chet'el metbu'atlirining bildürüshiche, xitay da'iriliri chet'el muxbirlirini tizimlash sanliq melumat ambiri tesis qilghan, ular muxbirlarni " dostane bolmighan muxbirlar " we " dostane muxbirlar " dep ikki guruppigha ayrighan. Biraq xitay tashqi ishlar ministirliqining xadimliri bu heqtiki qarashlarni inkar qilghan.

Béyjing olimpik komitétining bixeterlik xadimlirining bildürüshiche, béyjing 2008 ‏- yilliq olimpik tenterbiye murasimini ziyaret qilishqa iltimas sun'ghan chet'el muxbirliri üstide bixeterlik tekshürüshi élip baridiken.

Merkizi fransiyidiki chégrisiz muxbirlar teshkilatining xitay mesilisi buyiche bayanatchisi boséyér ependining qarishiche, xitayning démokrat bir dölet emesliki, bolupmu xitayning dawamliq her xil charilerni ishqa sélip, hökümetni tenqitleydighan muxbirlarning pa'aliyetlirige tosqunluq körsitishi, nöwette chégrisiz muxbirlar teshkilatila emes, belki bashqa xelq'ara kishilik hoquq teshkilatlirimu endishe qiliwatqan mesile iken.

6 - Noyabirda, nyuyorkqa jaylashqan dunya kishilik hoquq közitish teshkilati, xitay kommunistik hökümitining kishilik hoquqni yaxshilash we axbarat erkinlikini keng qoyuwétish jehette bergen wedilirini aqlimighanliqini körsitip, xelq'ara olimpik komitétining xitayda tebriklinidighan " muxbirlar bayrimi" künide choqum otturigha chiqip yuqiriqi mesililerni eskertishi kéreklikini tekitligen idi.

Kishilik hoquq teshkilatlirining qarishiche, gerche xitay olimpiktin burun muxbirlarning xitay ichide erkin halda axbarat igilesh erkinlikige ige bolidighanliqi toghrisida wede bergen hem shu heqte bir belgilime élan qilghan bolsimu, xitay hazirgha kelgüche axbarat erkinlikini éghir derijide boghup kéliwatqan bolup, xitayning bundaq qilishidiki seweb bolsa, xitayning öz dölitide yüz bériwatqan namayish we bashqa naraziliq heriketlirini sirtqi dunyagha bildürüshni xalimaydighanliqini, hetta aldinqi aydiki xitay kompartiyisining qurultiyidimu, öktichi küchler, kishilik hoquq pa'aliyetchiliri we erziyetchilerning béyjinggha kirgüzülmigenlikini, shundaq qilish arqiliq xitayning qarimaqqa tinch bir dölet ikenlikidin ibaret tuyghuni sirtqi dunyagha körsitishni xalaydighanliqini körsitip béridiken.

Muxbirlar hoquqini qoghdighuchi xelq'ara teshkilatlar xitaygha bolghan bésimni kücheytmekte

Merkizi fransiyining parizh shehiridiki chégrisiz muxbirlar teshkilati yéqinda béyjingda axbarat élan qilish yighini ötküzüp, xitay da'irilirini kéler yili ötküzülidighan béyjing olimpik musabiqisigha qeder muxbirlarning ehwalini yaxshilash, axbarat erkinlikige kapaletlik qilish heqqidiki wedisini orundimidi, dep tenqid qildi.Mezkur teshkilatning rehberliridin robért ménard, férnando kastillo, rubina möxring, winsént brosséllar olimpikning 5 halqsiman simwoli ornigha 5 koyzining resimi chüshürülgen maykilarni kiyip, xitay türmisidiki muxbirlar, intérnét yazghuchilirini we pikir erkinlik pa'aliyetchilirini qoyup bérishke chaqirdi.

Jüme küni merkizi parizhdiki chégrisiz muxbirlar teshkilati xelq'ara olimpik komitétini xitay da'irilirining muxbirlargha tutqan esebiy mu'amilisige köz yumush bilen eyiblidi. Chégrisiz muxbirlar teshkilatining xelq'ara olimpik komitéti re'isi jaks rogégha yazghan xétide "xitay da'irilirining kéler yili olimpik yighinigha qatnishidighan minglarche muxbirni bir terep qilish pilani tüzüwatqanliqigha da'ir kishini "bi'aram qilidighan xewerler" alghanliqini tekitligen.

Chégrisiz muxbirlar teshkilatining bash katipi robért ménard, " shu nerse nahayiti aydingki, béyjing olimpik yighinini teshkilligüchiler we xitay bixeterlik apparatliri olimpik yighinidin burun we olimpik yighini jeryanida muxbirlarni yéqindin kontrol qilish qararigha kelgen " dep körsetti. Bu yilning bashliri bezi metbu'atlar xitay da'irilirining mexsus uchur ambiri qurup, xitay hökümitining menpe'etige zit xewer béridighan chet'ellik muxbirlarning olimpik yighinigha qatnishishini cheklimekchi boluwatqanliqini ilgiri sürgen.

Xitayning wediside turmaywatqanliqi xelq'ara axbarat orunliri hem muxbirlarni epsuslandurmaqta

Xitayda turushluq chet'el muxbirlar kulubining ötken hepte ashkarilishiche, ötken 15 hepte ichide xitayda chet'el muxbirlirigha tehdit qilish, tosqunluq qilish qilmishliri 18 qétim yüz bergen.

Ilgiri xewer berginimizdek, gollandiye döletlik radi'osi cpro ning bir neper muxbirini öz ichige alghan bir qanche gollandiye muxbirliri yéqinda ürümchige ziyaret üchün barghanda, ularning ziyaret pa'aliyiti saqchilarning qattiq mu'amile bilen tosqunluq qilishigha uchrighan. Arida bir muxbir tutup qélinip qoyup bérilgen. Bu muxbir gollandiye döletlik radi'osining ewetken muxbiri bolup, u gollandiyige qaytip kelgendin kéyin mexsus Uyghur élidiki ziyaritining tosqunluqqa uchrash jeryani heqqide maqale élan qilghan. Biz gollandiye döletlik radi'osi bash tehriri g. Xéndirksni bu heqte ziyaret qilghinimizda u öz muxbirining saq ‏- salamet gollandiyige qaytip kelgenlikidin xatirjem bolghan bolsimu, emma Uyghur élide muxbirlarning pa'aliyet élip bérishining munche xeterlik ikenlikidin heyran bolghanliqini bildürdi.

‏-Muxbirimiz Uyghurlar dölitide gerche xeterlik sergüzeshtilerni bashtin kechürgen bolsimu, uning her halda saq qaytip kelginidin memnunmen. Nöwette muxbirliq salahiyiti bilen Uyghur élide yaki xitayda ixtiyari ziyaret qilish mumkin bolmighandin sirt intayin xeterlik. Bolupmu Uyghur élide, saqchilarning hetta muxbirimizni waqitliq qolgha alghini heddidin ashqan bir qilmish.

Xéndiriks ependi yene gollandiyidin xitaygha ewetilgen bashqa muxbirlardinmu dawamliq endishe qilidighanliqini bildürdi: "nöwette gollandiyidiki axbarat organliridin béyjing hem shangxeyge oxshash jaylarda turuwatqan 15 tin 20 giche muxbirlar bar, emma ularningmu ziyaret pa'aliyetlirining belgilik chekliniwatqanliqi melum, xitay hökümitining axbaratchilargha tutuwatqan mu'amilisini chüshenmek tes, kishini heqiqeten epsuslanduridu."

Xitay hökümiti bu yilning bashlirida belgilime chiqirip, chet'ellik muxbirlarning xitaydiki her qaysi ölke - aptonom rayonlarni ruxsetsiz sayahet qilish we yerlik da'irilerning ruxsitisiz xalighan kishiler söhbet ötküzüsh erkinliki bolidighanliqini we bu belgilime 2008 - yili 10 - ayning 18 - künigiche yolgha qoyulidighanliqini bildürgen idi. Wehalenki xitay tashqiy ishlar ministirliqi gérmaniyining béyjingdiki bir muxbiri bilen yene bir amérika muxbirigha bu yil 4 - ayda tibetni ziyaret qilghanliqi üchün agahlandurush bérip, Uyghur aptonom rayoni bilen tibet belgilimidiki rayonlargha kirmeydighanliqini tekitligen. (Gülchéhre)