Se'udi erebistanda tonulghan alim muhemmed ibrahim fezli xoteni

• Muxbirimiz ömerjan toxtining bu heqtiki toluq melumati
• Download story audio

Uyghurlar ezeldin tirishchan we ilim - meripetning qedrini bilidighan bir xelq bolghanliqtin, ular barghanliki jayda yaxshi izlarni qaldurup ötken. Ötmüshlerde se'udi erebistan'gha kélip mekke mukerreme we medine munewwere sheherliride kishiler üchün ilim - meripet yultuzliri bolup tonulghan Uyghur ölimalirining nam - shöhriti hazirmu tillarda dastan bolup kelmekte.

Uyghur élining xoten wilayitide tughulup, ilim tehsil qilish yolida se'udi erebistan'gha kélip yerliship qalghan we minglarche alimlarni yétishtürüp chiqarghan merhum alim muhemmed ibrahim fezli xotenimu ene shularning jümlisidindur. Ellame muhemmed ibrahim xoteni özining ana tilini puxta bilgenning sirtida, ereb, türk, pars, ordu tillirinimu pishshiq bilidighan alim idi.

Yéqinda merhum muhemmed ibrahim fezliy xotenining oghli yehya fezli atisining terjimhalini ereb tilida yézip chiqqan we se'udi erebistanning her qaysi jaylirigha tarqatqan.

Abdulla dölet bilen söhbet

Medine munewwere shehiridiki xoten weqp öyining mes'uli abdulla dölet söhbitimizni qobul qilghan idi.

Abdulla dölet ellame muhemmed ibrahim fezli xoteni heqqide mundaq didi:" yehya fezlining dadisi heqqide yazghan kitabigha asaslan'ghanda, ellame muhemmed ibrahim fezli xoteni 1896- yili xoten wilayitining qaraqash nahiyisidiki jilghaman kentide bir meripetperwer ölima kishining a'iliside dunyagha kelgen. U kichikide atisida oqup yétishkendin kéyin, qeshqer xanliq medrisige kélip oqughan. 1911- Yili yene köplep ilim tehsil qilish yolida qeshqerdin ayrilip, buxaragha yolgha chiqidu. Buxaragha barghandin kéyin, u jayda meshhur ölimalarning qolida uzun yil ilim tehsil qilish bilen bolidu. Kéyinche u mekke we medine sheherlirige ishtiyaq baghlap seperning teyyarliqini qilidu we u jaydiki ustazlirining ijazitini élip herem sepirige atlinidu. Emma uning heremge kélishi asan'gha toxtimaydu. Merhum alim piyade yol yürüp, tashkenttin, perghane wadisigha, andin ishqabad shehirige yétip kélidu. Ishqabadtin yolgha chiqip, awwal istanbulgha, andin misirning suweysh qaniligha, andin mekkige yétip kélidu. Merhumning mekkige yétip kelgen waqti 1930- yillirigha udul kélidu."

Ellame muhemmed ibrahim fezli xotenining emgekliri

Abdulla döletning éytishiche, ellame muhemmed ibrahim fezli xoteni yigirme yashqa tolmastin kitab yézishqa kirishken bolup, qeshqerde xanliq medriste oquwatqan mezgilliride, "ereb tili grammatikisining sherhi", " petiwalar", " jüme namizining ehkamliri" qatarliq kitablirini ereb tili bilen yazghan we eyni waqitta medris taliplirining oqushluqi bolup tallan'ghan. " Hej we ömre qa'idiliri", "jinaza we héyt namazlirining ehkamliri" qatarliq kitablirini Uyghur tilida yazghan iken. Ellame se'udi erebistan'gha kelgendin kéyin, bir tereptin bilim ashurush bilen shughullansa, yene bir tereptin kitab yézish bilen shughullan'ghan bolup, " xotenlik ölimalarning terjimihali", "hedis qollanmisi", " ölimalar ixtilap qilishqan mesililerge jawablar" qatarliq eserlirini ereb tilida yézip chiqqan.

Ellame muhemmed ibrahim fezli xoteni 1934- yili medine munewwerdiki peyghember meschitige resmiy muderrislikke teyinlinip, uzun yil shu meschitte her millet kishilirige herxil diniy penlerdin ders bérish bilen meshghul bolghan. Kéyinche, 1963- yili medine munewwer sheherlik dölet kütüpxanisigha yötkilip, bu jayda türk, pars we ereb tillirida yézilghan qedimqi nadir qol yazma eserlerni retlesh we terjime qilish ishini élip barghan.

Yehya fezlining dadisi heqqide éytqanliri

Yehya fezli dadisi heqqide mundaq dep yazidu:" merhum dadam medine munewwere shehiridiki dölet kütüpxanisigha yötkilip ketkendin kéyinmu, peyghember meschitide ders bérish ishlirini toxtatmighan. Uning bezide aram éliwélishqimu waqti yetmey qalatti. Merhum dadam özining ana wetinige bolghan muhebbiti türtkisi bilen " xotende ötken meshhur ölimalar" namliq esirini ereb tilida yézip chiqip, keng musulmanlargha, xususen ereb dunyasigha Uyghurlarni tonushturghan. Merhum 1969- yili 17- séntebir küni medine munewwer shehiride 65 yéshida alemdin ötti. Dadam wapat bolghinigha shunchilik uzun yillar ötken bolsimu, dadamning insaniyet üchün qilip ketken xizmetliri köpligen kishilerning, xususen özi yétishtürgen taliplirining qelbidin hazirghiche orun élip kéliwatqinigha qarap, dunyada kishilerge ilim - meripet chéchishning neqeder ulugh we öchmes ish ikenlikini bilip yettim." (Ömerjan)