Асияниң йүрикидики сирлиқ макан (2)


2008.02.29

Германчә "йипәк йоли" тор бетидә йипәк йолиниң түгини болған уйғур вәтини һәққидә әтраплиқ мәлуматлар берилгәндин сирт, уйғур вәтинидики мәдәнийәт мираслириниң ғәзиниси болған турпан, куча, қәшқәр, хотән, бай, лопнур, миран вә тарим вадисидики башқа асарә - әтиқиләр дуняси һәққидиму көпләп учурлар бәргән. Шуниң билән биргә, бу тор бети уйғурлар һәққидә нәширдин чиққан китаблар вә муһим илмий мақалилар һәққидики йеңи хәвәрләр билән толған.

Уйғурлар иҗадийитиниң пакити

Бүгүн германийидә уйғурлар һәққидики хәвәрләрниң алаһидә көпийишигә әгишип, уйғурларниң қәдимқи мәдәнийитигә аит программилар көпләп ишлиниватиду. Мәсилән: ләғмәнни уйғурларниң иҗад қилғанлиқи, йеқинда тарим вадисидин диаметири 3 mm , узунлуқи cm 50 келидиған 4 миң йиллиқ тарихқа игә ләғмән тепилғанлиқи һәққидә ишләнгән радио хәвири диққитимизни тартиду.

Бу балилар программисида маркополуниң 1279 - йили ләғмәнни уйғурлардин өгинип келип, явропада кәсмә чөпниң барлиққа келишигә сәвәп болғанлиқи, кәсмә чөпни италянлар яки испанлар әмәс, уйғурлар иҗад қилғанлиқи аңлитилған.

Хитай йол қоймайду

Уйғурлар германийилик тәтқиқатчи мәрһум габайин ханимниң уйғурлар һәққидә көпләп әсәрләр язғанлиқини аңлиған болсиму, германийидики башқа алимлар, тәтқиқатчиларниң уйғурлар тоғрисида язған әсәрлири билән йетәрлик дәриҗидә тонуш әмәс. Хәвәрләргә қариғанда, германлар тәрипидин йезилған, 1994 - йили уйғурчиға тәрҗимә қилинип, вәтәндә нәширдин чиққан "қәдимқи уйғур мәдәнийити" намлиқ китабтин башқа, уйғурчиға тәрҗимә қилинған китаб йоқ дийәрлик икән.

Һәтта шиветсийилик свен һедин (свән һәдин), әнглийилик аврел стәйин(аурел стәин) вә германийилик вон ликок (вон ләкоқ) қатарлиқ мәшһур екиспедитсийичиләрниң уйғурлар һәққидә язған қиммәтлик әсәрлириниң бириму тәрҗимә қилинмиған. Д у қ нәшрият - тәшвиқат мәркизиниң мудири абдуҗелил торан әпәнди, уйғурларға аит бундақ әсәрләрни тәрҗимә қилишқа хитай һөкүмитиниң йол қоймайдиғанлиқини, чәт`әлләрдики уйғур тәшкилатлири вә зиялилириниң бу җәһәттә әҗир қилиши керәкликини тәкитлиди.

Уйғурларға аит мәшһур әсәрләр

"Йипәк йоли" тор бетидики мәлуматларға асасланғанда, екиспедитсийичи свен һедин тәрипидин йезилған "лопнур вә тәклимаканниң сири" намлиқ китаб билән "асия чөлини кесип өтүш" намлиқ икки данә китаб һелиһәм юқири баһаларға муйәссәр болуп тәшвиқ қилиниватқан болуп, свен һедин әпәндиниң бу китаблири өзиниң бивастә қолязмиси болғанлиқи вә уйғур дияридики әйни замандики реални һадисиләрни әкис әттүргәнлики сәвәблик өз қиммитини йоқатмиғанлиқи мәлум. Шветчидин германчиға тәрҗимә қилинип базарға селиниватқан бу китабниң херидари йәнила көп икән. Биз мәзкур тор бетидә базарға селиниватқан уйғурларға аит китаблардин йәнә бир қанчини мисалға алимиз.

Миң өй, мазар тағ, дәндан өйлүк, қарағоҗа вә нуқтилиқ һалда дунхуаң қатарлиқ муһим җайлар тонуштурулған "шәрқ сән`әт хәзиниси" намлиқ китабму диққәтни чекидиған бир әсәр икән. Униңдин башқа, йеқинда нәширдин чиққан, с.Фисчәр. Вәрлаг әпәнди тәрипидин йезилған "гоби - қәлбимдики чөл" намлиқ китабму мәшһур әсәрләрниң бири һесаблинидикән.

Бу әсәрдә алтайдин йолға чиқип, гоби чөлини пиядә кесип өтүп, уланбатурда тохтиған 60 яшлиқ тәвәккүлчи райинһолд меснер әпәндиниң кәчүрмишлири баян қилинған. Диққәтни чекидиғини шуки, райинһолд меснер әпәнди яврупа парламентиға бәш йил әза болған мәшһур сиясий шәхс болуп, у яшанған вақтида һаят - маматлиқ бир тәвәккулчилик билән өз ирадисини намайән қилишқа бәл бағлиған.

"Йипәк йоли" тор бетидики мәлуматларда көрситилишичә, йипәк йолиға, уйғурларға аит йезилған әсәрләр ичидә "асияниң йүрикидики сирлиқ карван йоли" намлиқ китаб техиму мәшһур икән. Бу әсәрни германийилик қәләмкәш фрәд лан`гә әпәнди язған. Әпсуски бу китаб сетилип түгигән.

Уйғурлар тоғрисида техиму қиммәтлик әсәрләр дуняға келиду

Уйғурлар һәққидә йезилған бу китабларниң һәммисидә дегүдәк қәдимқи уйғур мәдәнийитигә аит ялдамиларниң сүрәтлири қошуп берилгән болуп, бу мәдәний мирасларниң тарихи дәври, сүпити вә қиммити һәққидә әтраплиқ мәлуматлар бар икән. Бу тор бетидики хәвәрләргә асасланғанда, уйғур мәдәнийитигә иштияқ бағлиған герман алимлириниң техиму қиммәтлик әсәрлири дуняға келиш алдида турмақта.

Әлвәттә, германийилик язғучи александир ханим тәрипидин йезилған, 2007 - йили 5 - айда нәширдин чиққан д у қ ниң рәиси, уйғур миллий һәрикитиниң рәһбири, уйғурларниң мәниви аниси рабийә қадир ханимниң һаят кәчүрмишлири арқилиқ уйғурларниң нөвәттики тәқдири һәққидә көпләп мәлуматлар бәргән "гүлдүрмама" намлиқ китабму, германийидә уйғурларниң тонулишиға зор һәссә қошқан надир әсәрләрниң бири. (Әкрәм)

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.