Xitay kéyinki besh yilda yötkep ishqa orunlashturidighan yéza emgek küchlirini 11 milyon adem qétimgha yetküzmekchi
2010.12.17
Xitayning déhqanlarning kirimini ashurush bahaniside Uyghur qizlirini asas qilghan Uyghur yashlirini öz yurtliridin xitay ölkilerge yötkep kéliwatqanliqi izchil halda Uyghurlarning naraziliqini qozghap kelmekte idi. Xitay hökümitining kéyinki besh yilda bu siyasitini yenimu kücheytidighanliqi, Uyghur pa'aliyetchilirining tenqidige uchrimaqta. Bu heqte muxbirimiz gülchéhrening teyyarlishida programma anglitimiz.
Xitay hökümitining Uyghur élide "yéza éshincha emgek küchlirini sirtlargha yötkep ishqa orunlashturush" namida élip bériwatqan Uyghur qizlirini asas qilip Uyghur yashlirini türkümlep xitay ichidiki zawut, karxanilargha ishlemchilikke yötkishi, Uyghur élige qaratqan alahide istratégiye süpitide muddetsiz dawam qilmaqta. 2004-Yilidin bashlap Uyghurlargha yürgüzülüwatqan mezkur siyaset deslipide yiligha 4 yüz ming adem qétim yötkep orunlashturush boyiche dawam qilghan bolsa, 2007-yiligha kelgende bu san bir milyon ikki yüz minggha yetküzüldi, bulturdin bashlap bu san yene bir milyon 6 yüz ming adem qétimgha yetküzüldi. Shundaqla yötkesh nishani asasen tengritéghining jenubidiki, Uyghurlar zich olturaqlashqan üch wilayet, bir oblasttiki Uyghurlar boldi.
Ilgiri igiligen melumatlirimizdin xitay hökümiti Uyghur déhqanlirining kirimini ashurushtiki toghra siyaset dep körsitip kelgen bu siyasitining emeliyleshtürüsh jeryanida Uyghur déhqanlirini mejburlash hetta jazalash wasitilirini qollan'ghanliqi, shundaqla xitay ölkilirige nimkar ishleshke apirilghan Uyghur yashlirining xitay ölkiliride emgek, insaniy heq-hoquqlirining depsende qilin'ghanliqimu ashkarilandi. Bu jeryanda Uyghur ziyaliyliri shundaqla Uyghur pa'aliyetchiliri xitay hökümitining Uyghur qizlirini ishqa orunlashturush bahaniside xitay ölkilirige yötkesh siyasitini, Uyghurlarni nopus we medeniyet jehettin assimilyatsiye qilish siyasiti dep tenqidlep kelgen idi.
2009-Yili 6-ayning 26-künidiki shawgu'en weqesi buning misali bolghan bolsa, Uyghurlarning mezkur siyasetke naraziliqi süpitide 5-iyul weqesi yüz bergen idi.
Xewerlerdin melum bolushiche, xitay hökümitining 11-besh yilliq pilani jeryanida, xitay hökümiti Uyghur élidin sirtlargha yötkigen emgek küchi sanini 8 milyon adem qétimgha yetküzgen.
Bu heqte shinjang gézitining 15-dékabir xewirige qarighanda, xitayning Uyghur élige qaratqan bu istratégiyilik pilanini yenimu kücheytidighanliqi melum.
Xewerde 2011-yilidin bashlap 2016-yiligha qeder Uyghur élide yürgüzmekchi bolghan 12-besh yilliq pilanda, Uyghur élidiki yéza éshincha emgek küchlirini yötkeshni 11 milyon adem qétimgha yetküzidighanliqi körsitilgen.
Xitayning 12-besh yilliq iqtisadiy pilanida Uyghur déhqan éshincha emgek küchlirini xitay ölkilirige yötkeshni dawamliq kücheytmekchi boluwatqanliqi Uyghur pa'aliyetchilirining tenqidige uchridi.
Amérikidiki Uyghur pa'aliyetchilerdin ilshat ependi bolsa, xitay hökümitining 12-besh yilliq iqtisadiy siyasitige kirgüzülgen bu siyasetni, emeliyette iqtisadiy siyaset emes, belki Uyghurlarni assimilyatsiye qilishni kücheytishtiki siyasiy istratégiye dep körsetti.
Kanada Uyghur jem'iyitining re'isi ruqiye xanim, "xitay hökümitining bu siyasitini yenimu kücheytishi, 5-iyul weqesidin héchqandaq sawaq almighanliqi shundaqla Uyghurlarni millet süpitide yoq qilish niyitining heqiqiy qiyapitini körsitidu " dédi.