Әйдиз уйғур хәлқигә чаңгал салмақта

• Мухбиримиз гүлчеһрәниң бу һәқтики толуқ мәлумати
• Download story audio

Нөвәттә" әйдиз" дин вәһимилик аталғуни билидиған уйғур болмиса керәк , гәрчә уйғур елидә бу ниҗис кесәлликниң тарилиши йилдин ‏- йилға кеңийип һәтта уйғур елиниң йеза қишлақлириғичә йетип барған болсиму , әмма буниңдин вәһимә һес қиливатқан шундақла униң зиянкәшлики сәвәблик еғир бәдәл төләватқан уйғур хәлқиниң әйдиз һәққидә һәмдә униңдин сақлиниш һәққидики билими интайин аҗиз. Дәрвәқә , бу аҗизлиқ уйғурларниң барғанчә әйдизниң қурбаниға айлинишини тезлитиватқан муһим амилларниң бири. Дәсләп әйдиз вирусиниң уйғурларға тарқилишида зәһәрлик чекимликни ортақ ишприс билән укул қилип уруш алдинқи вастә һесабланған болса , нөвәттә қалаймиқан җинси алақә вә башқиларму асаслиқ амилға айланди. Бу, әйдизниң уйғурлар арисида мәлум даирә ичидә тарилиштин барғанчә тез һәм кәң даиридә көп хил вастиләр билән тариливатқанлиқини көрситип бериду.

Әйдиз вируси яш-оттура яшларға қарап шиддәт билән һуҗум қилмақта

Уйғур елиниң әйдиз әһвали һәққидики мәлуматларни йиғинчақлиғанда мундақ йәкүнни чиқиришқа болиду . Йәни әйдизниң юқуш нисбити юқири, кесәлниң қозғилиши тез , юқумниң кеңийиш хәвпи бир қәдәр зор.

Әйдиз уйғур елидә байқилип он йилғичә болған мәзгилдә томурға зәһәрни окул арқилиқ уруш, шиприсни ортақ ишлитиштин юқуш, әйдизниң асаслиқ юқуш йоли болуп кәлгән болса ,йеқинқи бир- икки йилда қалаймиқан җинсий алақә арқилиқ юқушму асаслиқ тарқилиш йолиға айланди, шундақла юқумдарлар нисбити җәһهәттә аяллар тез көпәймәктә. Илгири юқумдарлар асасән шәһهәрләрни асас қилған болса , нөвәттә кичик шәһәр , базар һәм йезиларда тарқилиши тез болмақта.

Уйғур елидә тунҗи әйдиз байқалғандин буян....

1995- Уйғур елидә тунҗи AIDS вируси йәни HIV билән юқумланғучи байқалғандин һазирға қәдәр болған қисқиғина 10 йил ичидә, AIDS вируси билән юқумланғанларниң сани адәмни чөчүткидәк сүрәт билән ешип бармақта.

Уйғур елидики мәлум уйғурчә тиббий тор бетидә уйғур елидики әйдизгә мунасивәтлик берилгән санлиқ учурларға асасланғанда : 2002 - йили 9 - айда уйғур елидики AIDS вируси билән юқумланғанларниң тизимликтики сани 6833 гә йитип,хитайдикиAIDS билән юқумланғанларниң омуми саниниң %20 ини игилигән, шундақла юқумланғанларниң көплики җәһәттә йүннәндин қалса 2-орунда турған.

2003 - Йили 9 - айниң ахирғичә үрүмчидики AIDS билән юқумланғанларниң тизимликтики омуми сани 3165 гә йәткән, мөлчәрдики сан 30 миңдин ашқан. Шу йили 12-айғичә, пүтүн хитайда AIDS кесили вируси йәни HIV билән юқумланғанларниң мөлчәрдики сани 840 миңға йәткән.

Уйғур елидә AIDS йәни HIV билән юқумланғанларниң тизимликтики сани 8150 кә йетип, юқумланғанларниң көплики җәһәттә йүннәндин қалса 2-орунда турған. -2004 Йили -5 айниң ахирғичә, пүтүн уйғур елидә әйдиз кесили вируси билән юқумланғанларниң тизимликтики сани 8773 йәткән, мөлчәрдики сан 60 миңдин ашқан,AIDS билән юқумланғанларниң көплики җәһәттә җуңгода 4-орунда турған. Шу йили 9-айниң ахирғичә, пүтүн уйғур елидә AIDS кесили вируси билән юқумланғанларниң тизимликтики сани 9346 гә йитип, AIDS кесилиниң тарқилиш әһвали җуңго буйичә әң еғир болған районларниң биригә айланған.

2005 - Йилиға барғанда үрүмчидики AIDS кесили вируси йәни HIV билән юқумланғанларниң тизимликтики сани 4386 гә йитип, мөлчәрдики сан 20 миңдин ашқан. Пүтүн шинҗаңдики AIDS кесили билән юқумланғанларниң тизимликтики сани болса 10906 гә йәткән. Тәңритағ тор бетиниң 2005-йили 11-айниң 4-күнидики хәвиридә баян қилишичә , үрүмчидики AIDS билән юқумланғанларниң мөлчәрдики сан 30000 дин ешип, AIDS кесили билән юқумланғанларниң көпийиш тезлики пүтүн җуңго буйичә алдинқи қатарда турған. Шу йили 9 ‏-айниң ахирғичә, пүтүн уйғур елидә AIDS кесили билән юқумланғанларниң тизимликтики сани 11303 гә, мөлчәрдики сан 60000 гә йитип, AIDS кесилиниң тарқилиш әһвали җуңго буйичә 4 - орунда турған.

Шинҗаң хәвәр ториниң 2006 - йили 10 - айниң 16 - күни хәвәр тарқитишичә, 2006 - йили 6 - айниң 30 - күнигичә болған арилиқта, пүтүн уйғур елидә 4732 киши йеңидин әйдиз кесили вируси (HIV) билән юқумланған, йәни оттура һесаб билән һәр күни 17 адәм әйдиз кесили вируси (HIV) билән юқумланған болуп, юқумланғучиларниң тизимликтики омуми сани 16035 гә йәткән. Или районида болса һәр 100 аялниң ичидә бири әйдиз кесили вируси билән юқумланған икән.

Шинҗаң гезитиниң 2007 - йили 3 - айниң 8 - күнидики хәвиридә көрситилишичә, уйғур аптоном районида 9 айда йеңидин 4732 әйдиз билән юқумланғучи көпийип, пүтүн уйғур елида рәсмий әнгә елинған AIDS вируси билән юқумланғанларниң сани 17 миң 209 гә йәткән. юқурқи санлиқ мәлуматлар 2002 - йилдин буян һөкүмәт тор бәтлиридә елан қилған санлиқ мәлуматлардин қисқартилип тәрҗимә қилинған болуп, биз бу санлиқ мәлуматлардин уйғурларда AIDS мәсилиниң сәл қариғили болмиғудәк дәриҗидә еғир икәнликини көрүвалалаймиз.

яшларда җинсийәт әркинлики әйдизгә йол ачти

Уйғур ели қизил крест җәмийити әйдизниң алдини елиш мәркизидин игилинишичә,һазир аптоном район буйичә доклат қилинған әйдиз вируси билән юқумланғанлар ичидә20 яштин 40 яшқичә болғанлар әйдиз билән юқумланғучиларниң %90 ини игиләйдикән.

Пүтүн хитайниң әйдиз вәзийитини нәзәрдә тутқандиму нөвәттә, хитай җәмийити дуч келиватқан вәзийәт шуки, әйдиз кесәллики аллиқачан тез сүрәттә ешиш басқучиға кирди. Бир түрлүк тәкшүрүштә көрситилишичә, хитай ичидики 30 - 22 пирсәнт алий мәктәп оқуғучилириниң җинсий кәчүрмиши бар икән. Гәрчә уйғур алий мәктәп оқуғучилири үстидин бу һәқтә елип берилған тәкшүрүшләр бизгә мәлум болмисиму, әмма уйғур алий мәктәп оқуғучилири арисидики җинсий кәчүрмиши бар болған оқуғучилар нисбитиниңму төвән әмәслики қияс қилинмақта.

Алий мәктәп оқуғучилири әйдиз кесәлликини юқтурувелиш хәвпи юқири болған кишиләр топиға айлинип қелишидики әң асаслиқ сәвәб җинсийәт көз қаришиниң зиядә ечиветилиши дәп қаралмақта шундақла бу әйдизниң оқуғучилар арисида тарқилишидики әң асаслиқ вә әң хәтәрлик амил.

Уйғур зиялийлири "инсанийәтниң әйдиз атлиқ бо ялмавуздин ғалип келишидики әң адаққи үмид қандақтур алаһидә иқтидарлиқ дора яки вакиснида әмәс, һамилидарлиқтин сақлиниш қапчуқида техиму әмәс , бәлки пәқәт пүткүл инсанийәт мәдәний һаятиниң гөһири болған есил әнәнивий әхлақта. Қалаймиқан җинсий мунасивәтни чәкләштә "дегән ортақ қарашта болмақта.

Әйдиз қариғулири - әйдизниң қурбанлириға айланмақта

Мәлуматларға қариғанда , уйғур елиниң җәнубий вә шималидики һәрқайси шәһәрләрдә , зәһәр чекидиғанларниң саниму хели салмақни игиләйдиған болуп , буларниң көп қисми ичкири өлкиләргә берип оқәт қилидиғанлар икән ... Улар бу йолда бәзи яман нийәтлик адәмләрниң аздуруш қурбаниға айланған . Ақ тамакини томуриға окул қилип уруш җәрянида бир ‏- биригә юқтурған ..

Әйдизниң тарқилишиниң алдини елишта әң авал униң немиликини , униңдин сақлинишни билиш керәк ,әмма паҗиәлик йери йәнила йеза нопуси %80 тин артуқни тәшкил қилидиған уйғурларниң көп қисми, әйдиз һәққидә һечқандақ чүшәнчигә игә әмәс. Шу сәвәблик әйдизниң деهһқанлар арисида тарқилишини контрол қилиш техиму тәс.

Хотәнниң қариқаш наһийисидики әйдиз әһهвали һәққидә ашкара болған санлиқ мәлуматлардинла әйдизниң уйғурларға қанчилик тәсир көрситиватқанлиқини қияс қилиш тәс әмәс йәни уйғур аптоном райони хотән вилайити қариқаш наһийиси кесәлликләрниң алдини елиш орниниң 2006 ‏- йили әйдиз юқтурувелиш хәтири юқири дәп гуман қилған зәهһәр чәккүчиләр, паһишә қилғучилар вә бәзи әйдиз юқумдарлири билән йеқин мунасивәттики җәмий 920 нәпәр киши үстидин елип барған қан әвришкиси тәкшүрүш нәтиҗисидин 17 нәпәр кишиниң әйдиз вирусини юқтурувалғанлиқи мәлум болған. Буларниң 13и әр төт нәпири аял болуп , 23 яштин 39 яшқичә болған қарақашлиқ кишиләр икән.

Қариқаш наһийисидин ибарәт бир наһийидила шу йили тәкшүрүп мәлум болған зәһهәр чәккүчи 487 нәпәргә йәткән.

Әйдиз кесили түпәйли25 йилда 25 милйон адәм өлди

Бирләшкән дөләтләр тәшкилатиниң әйдиз вируси билән әйдиз кесилиниң тарқилиш әһвали темисидики ,‏ 126 дөләтниң әйдиз кесилини тәкшүрүш, ениқлаш доклатиға қариғанда , әйдизниң тарқилиш сүрити тез ешиватқанлиқи билинди. Америка қошма шитатлирида тунҗи әйдиз кеисли һадисисиниң байқилишидин һазирғичә 25 йил өтти. Һазир дуняда 38 милйон 600 миң киши кесәлгә сәвәб болидиған әйдиз вируси билән юқумланған . Бу санниң йеримини аяллар игиләйду. 2005 ‏- Йил ичидә әйдиз кесили вируси 4 милйондин артуқ кишигә юққан ,әйдиз вируси юқуши билән көрүлидиған әгәшмә кесәлләр болса 2 милйон 800 миң кишиниң өлүмигә йол ачти.

Паһишивазлиқ , зәһәрлик чекимлик вә әйдиз кесили инсанийәтни һалакәтниң қараңғу өңкүрлиригә елип баридиғанлиқи ениқ, әйдизниң уйғур елидә тарқилиш даириси һәм сүритидин қариғанда униң уйғурларға елип келидиған трагедийиси тәсәвуридинму дәһшәтлик. (Гүлчеһрә)