Eydiz Uyghur xelqige changgal salmaqta

• Muxbirimiz gülchéhrening bu heqtiki toluq melumati
• Download story audio

Nöwette" eydiz" din wehimilik atalghuni bilidighan Uyghur bolmisa kérek , gerche Uyghur élide bu nijis késellikning tarilishi yildin ‏- yilgha kéngiyip hetta Uyghur élining yéza qishlaqlirighiche yétip barghan bolsimu , emma buningdin wehime hés qiliwatqan shundaqla uning ziyankeshliki seweblik éghir bedel tölewatqan Uyghur xelqining eydiz heqqide hemde uningdin saqlinish heqqidiki bilimi intayin ajiz. Derweqe , bu ajizliq Uyghurlarning barghanche eydizning qurbanigha aylinishini tézlitiwatqan muhim amillarning biri. Deslep eydiz wirusining Uyghurlargha tarqilishida zeherlik chékimlikni ortaq ishpris bilen ukul qilip urush aldinqi waste hésablan'ghan bolsa , nöwette qalaymiqan jinsi alaqe we bashqilarmu asasliq amilgha aylandi. Bu, eydizning Uyghurlar arisida melum da'ire ichide tarilishtin barghanche téz hem keng da'iride köp xil wastiler bilen tariliwatqanliqini körsitip béridu.

Eydiz wirusi yash-ottura yashlargha qarap shiddet bilen hujum qilmaqta

Uyghur élining eydiz ehwali heqqidiki melumatlarni yighinchaqlighanda mundaq yekünni chiqirishqa bolidu . Yeni eydizning yuqush nisbiti yuqiri, késelning qozghilishi téz , yuqumning kéngiyish xewpi bir qeder zor.

Eydiz Uyghur élide bayqilip on yilghiche bolghan mezgilde tomurgha zeherni okul arqiliq urush, shiprisni ortaq ishlitishtin yuqush, eydizning asasliq yuqush yoli bolup kelgen bolsa ,yéqinqi bir- ikki yilda qalaymiqan jinsiy alaqe arqiliq yuqushmu asasliq tarqilish yoligha aylandi, shundaqla yuqumdarlar nisbiti jehهette ayallar téz köpeymekte. Ilgiri yuqumdarlar asasen shehهerlerni asas qilghan bolsa , nöwette kichik sheher , bazar hem yézilarda tarqilishi téz bolmaqta.

Uyghur élide tunji eydiz bayqalghandin buyan....

1995- Uyghur élide tunji AIDS wirusi yeni HIV bilen yuqumlan'ghuchi bayqalghandin hazirgha qeder bolghan qisqighina 10 yil ichide, AIDS wirusi bilen yuqumlan'ghanlarning sani ademni chöchütkidek sür'et bilen éship barmaqta.

Uyghur élidiki melum Uyghurche tibbiy tor bétide Uyghur élidiki eydizge munasiwetlik bérilgen sanliq uchurlargha asaslan'ghanda : 2002 - yili 9 - ayda Uyghur élidiki AIDS wirusi bilen yuqumlan'ghanlarning tizimliktiki sani 6833 ge yitip,xitaydikiAIDS bilen yuqumlan'ghanlarning omumi sanining %20 ini igiligen, shundaqla yuqumlan'ghanlarning köpliki jehette yünnendin qalsa 2-orunda turghan.

2003 - Yili 9 - ayning axirghiche ürümchidiki AIDS bilen yuqumlan'ghanlarning tizimliktiki omumi sani 3165 ge yetken, mölcherdiki san 30 mingdin ashqan. Shu yili 12-ayghiche, pütün xitayda AIDS késili wirusi yeni HIV bilen yuqumlan'ghanlarning mölcherdiki sani 840 minggha yetken.

Uyghur élide AIDS yeni HIV bilen yuqumlan'ghanlarning tizimliktiki sani 8150 ke yétip, yuqumlan'ghanlarning köpliki jehette yünnendin qalsa 2-orunda turghan. -2004 Yili -5 ayning axirghiche, pütün Uyghur élide eydiz késili wirusi bilen yuqumlan'ghanlarning tizimliktiki sani 8773 yetken, mölcherdiki san 60 mingdin ashqan,AIDS bilen yuqumlan'ghanlarning köpliki jehette junggoda 4-orunda turghan. Shu yili 9-ayning axirghiche, pütün Uyghur élide AIDS késili wirusi bilen yuqumlan'ghanlarning tizimliktiki sani 9346 ge yitip, AIDS késilining tarqilish ehwali junggo buyiche eng éghir bolghan rayonlarning birige aylan'ghan.

2005 - Yiligha barghanda ürümchidiki AIDS késili wirusi yeni HIV bilen yuqumlan'ghanlarning tizimliktiki sani 4386 ge yitip, mölcherdiki san 20 mingdin ashqan. Pütün shinjangdiki AIDS késili bilen yuqumlan'ghanlarning tizimliktiki sani bolsa 10906 ge yetken. Tengritagh tor bétining 2005-yili 11-ayning 4-künidiki xewiride bayan qilishiche , ürümchidiki AIDS bilen yuqumlan'ghanlarning mölcherdiki san 30000 din éship, AIDS késili bilen yuqumlan'ghanlarning köpiyish tézliki pütün junggo buyiche aldinqi qatarda turghan. Shu yili 9 ‏-ayning axirghiche, pütün Uyghur élide AIDS késili bilen yuqumlan'ghanlarning tizimliktiki sani 11303 ge, mölcherdiki san 60000 ge yitip, AIDS késilining tarqilish ehwali junggo buyiche 4 - orunda turghan.

Shinjang xewer torining 2006 - yili 10 - ayning 16 - küni xewer tarqitishiche, 2006 - yili 6 - ayning 30 - künigiche bolghan ariliqta, pütün Uyghur élide 4732 kishi yéngidin eydiz késili wirusi (HIV) bilen yuqumlan'ghan, yeni ottura hésab bilen her küni 17 adem eydiz késili wirusi (HIV) bilen yuqumlan'ghan bolup, yuqumlan'ghuchilarning tizimliktiki omumi sani 16035 ge yetken. Ili rayonida bolsa her 100 ayalning ichide biri eydiz késili wirusi bilen yuqumlan'ghan iken.

Shinjang gézitining 2007 - yili 3 - ayning 8 - künidiki xewiride körsitilishiche, Uyghur aptonom rayonida 9 ayda yéngidin 4732 eydiz bilen yuqumlan'ghuchi köpiyip, pütün Uyghur élida resmiy en'ge élin'ghan AIDS wirusi bilen yuqumlan'ghanlarning sani 17 ming 209 ge yetken. Yuqurqi sanliq melumatlar 2002 - yildin buyan hökümet tor betliride élan qilghan sanliq melumatlardin qisqartilip terjime qilin'ghan bolup, biz bu sanliq melumatlardin Uyghurlarda AIDS mesilining sel qarighili bolmighudek derijide éghir ikenlikini körüwalalaymiz.

Yashlarda jinsiyet erkinliki eydizge yol achti

Uyghur éli qizil krést jem'iyiti eydizning aldini élish merkizidin igilinishiche,hazir aptonom rayon buyiche doklat qilin'ghan eydiz wirusi bilen yuqumlan'ghanlar ichide20 yashtin 40 yashqiche bolghanlar eydiz bilen yuqumlan'ghuchilarning %90 ini igileydiken.

Pütün xitayning eydiz weziyitini nezerde tutqandimu nöwette, xitay jem'iyiti duch kéliwatqan weziyet shuki, eydiz késelliki alliqachan téz sür'ette éshish basquchigha kirdi. Bir türlük tekshürüshte körsitilishiche, xitay ichidiki 30 - 22 pirsent aliy mektep oqughuchilirining jinsiy kechürmishi bar iken. Gerche Uyghur aliy mektep oqughuchiliri üstidin bu heqte élip bérilghan tekshürüshler bizge melum bolmisimu, emma Uyghur aliy mektep oqughuchiliri arisidiki jinsiy kechürmishi bar bolghan oqughuchilar nisbitiningmu töwen emesliki qiyas qilinmaqta.

Aliy mektep oqughuchiliri eydiz késellikini yuqturuwélish xewpi yuqiri bolghan kishiler topigha aylinip qélishidiki eng asasliq seweb jinsiyet köz qarishining ziyade échiwétilishi dep qaralmaqta shundaqla bu eydizning oqughuchilar arisida tarqilishidiki eng asasliq we eng xeterlik amil.

Uyghur ziyaliyliri "insaniyetning eydiz atliq bo yalmawuzdin ghalip kélishidiki eng adaqqi ümid qandaqtur alahide iqtidarliq dora yaki wakisnida emes, hamilidarliqtin saqlinish qapchuqida téximu emes , belki peqet pütkül insaniyet medeniy hayatining göhiri bolghan ésil en'eniwiy exlaqta. Qalaymiqan jinsiy munasiwetni chekleshte "dégen ortaq qarashta bolmaqta.

Eydiz qarighuliri - eydizning qurbanlirigha aylanmaqta

Melumatlargha qarighanda , Uyghur élining jenubiy we shimalidiki herqaysi sheherlerde , zeher chékidighanlarning sanimu xéli salmaqni igileydighan bolup , bularning köp qismi ichkiri ölkilerge bérip oqet qilidighanlar iken ... Ular bu yolda bezi yaman niyetlik ademlerning azdurush qurbanigha aylan'ghan . Aq tamakini tomurigha okul qilip urush jeryanida bir ‏- birige yuqturghan ..

Eydizning tarqilishining aldini élishta eng awal uning némilikini , uningdin saqlinishni bilish kérek ,emma paji'elik yéri yenila yéza nopusi %80 tin artuqni teshkil qilidighan Uyghurlarning köp qismi, eydiz heqqide héchqandaq chüshenchige ige emes. Shu seweblik eydizning déهhqanlar arisida tarqilishini kontrol qilish téximu tes.

Xotenning qariqash nahiyisidiki eydiz ehهwali heqqide ashkara bolghan sanliq melumatlardinla eydizning Uyghurlargha qanchilik tesir körsitiwatqanliqini qiyas qilish tes emes yeni Uyghur aptonom rayoni xoten wilayiti qariqash nahiyisi késelliklerning aldini élish ornining 2006 ‏- yili eydiz yuqturuwélish xetiri yuqiri dep guman qilghan zeهher chekküchiler, pahishe qilghuchilar we bezi eydiz yuqumdarliri bilen yéqin munasiwettiki jem'iy 920 neper kishi üstidin élip barghan qan ewrishkisi tekshürüsh netijisidin 17 neper kishining eydiz wirusini yuqturuwalghanliqi melum bolghan. Bularning 13i er töt nepiri ayal bolup , 23 yashtin 39 yashqiche bolghan qaraqashliq kishiler iken.

Qariqash nahiyisidin ibaret bir nahiyidila shu yili tekshürüp melum bolghan zehهer chekküchi 487 neperge yetken.

Eydiz késili tüpeyli25 yilda 25 milyon adem öldi

Birleshken döletler teshkilatining eydiz wirusi bilen eydiz késilining tarqilish ehwali témisidiki ,‏ 126 döletning eydiz késilini tekshürüsh, éniqlash doklatigha qarighanda , eydizning tarqilish sür'iti téz éshiwatqanliqi bilindi. Amérika qoshma shitatlirida tunji eydiz kéisli hadisisining bayqilishidin hazirghiche 25 yil ötti. Hazir dunyada 38 milyon 600 ming kishi késelge seweb bolidighan eydiz wirusi bilen yuqumlan'ghan . Bu sanning yérimini ayallar igileydu. 2005 ‏- Yil ichide eydiz késili wirusi 4 milyondin artuq kishige yuqqan ,eydiz wirusi yuqushi bilen körülidighan egeshme késeller bolsa 2 milyon 800 ming kishining ölümige yol achti.

Pahishiwazliq , zeherlik chékimlik we eydiz késili insaniyetni halaketning qarangghu öngkürlirige élip baridighanliqi éniq, eydizning Uyghur élide tarqilish da'irisi hem sür'itidin qarighanda uning Uyghurlargha élip kélidighan tragédiyisi tesewuridinmu dehshetlik. (Gülchéhre)