Uyghur élide wehime höküm sürmekte: 'Uyghur rayonidin kétish üchün pul yighiwatimen'

5 - Iyul ürümchi weqesige bir yil toshay dep qalghan künlerde xitay da'iriliri ürümchidiki nazaretni téximu kücheytishke bashlighan. Bu heqte xelq'ara metbu'atlarda chiqqan xewerler we istansimiz igiligen melumatlargha asaslan'ghanda, ürümchining weziyiti intayin jiddiy halette turmaqta iken.
Muxbirimiz irade
2010.06.15
Urumqi-xitay-piqaq-esker-qatil-305 Sürette, 14 - iyul, döng köwrük bazirining yénida, qorallirigha ötkür tighlarni békitip, uyghurlargha qarshi postta turghan xitay qoralliq saqchiliridin biri.
AFP Photo

Washin'gton pochtisi gézitide bügün ürümchi weziyitige da'ir bir parche maqale élan qilin'ghan bolup, aptor lawrin kini maqalini özining ürümchidiki ziyariti jeryanida körgen - bilgenlirige asasen teyyarlighan.

Washin'gton pochtisi géziti muxbiri lawrin kini élan qilghan "Uyghur élide wehime höküm sürmekte" mawzuluq xewerde aptor özining ürümchide körgen - bilgenlirini we bezi kishiler bilen élip barghan söhbetlirini qisqiche bayan qilip ötken. U ürümchi weqesi bolghinigha bir yil bolay dep qalghan bu künlerde ürümchi kochilirini qorqunch qaplap ketkenlikini, puqralarning diqqet tartip qélishtin éhtiyat qilidighanliqini yeni mundaqche éyitqanda "xata waqitta, xata yerde" turup qélishtin qattiq éhtiyat qilidighanliqini bayan qilghan bolup, u Uyghurlarning hemmidin bek sözleshtin qorqidighanliqini alahide eskertken.

Muxbir lawrin kini özini xasiye dep tonushturghan bir Uyghur qiz bilen söhbet élip barghan. Xasiyening éytip bérishiche, uning inisimu ürümchi weqesi mezgilide qolgha élin'ghan bolup, kéyin u, "weqe küni bir pachka tamaka oghrilighan" dégen jinayet bilen 20 yil késiwétilgen iken. Xasiye muxbirgha "bu binadiki her bir a'ilidin kem dégende bir kishi yoqap ketti, biz derdimizni anglatsaq, béshimizgha téximu chong ish tériwalimiz. Shunga ichimizge yutmay amalimiz yoq" dep bergen.

Muxbir maqaliside Uyghurlarning bunchiwala qorqushining sewebsiz emeslikini bildürüp, bu yerde chet'ellik zhurnalistlar bilen sözleshken kishilerni saqchilarning teqib qilip, soraqqa tartidighanliqini, hetta qolgha alidighanliqini bayan qilghan.

U türkiy tillarda sözlishidighan musulman Uyghur xelqining bu zéminni özining dep qaraydighanliqini, emma xitay hökümitining özlüksiz nopus yötkishi sayiside Uyghurlarning omumiy nopusining aran 46 pirsentini teshkil qilidighan halgha kélip qalghanliqini bildürgen.

Muxbir lawrin kini xitay hökümitining bu weqeni chet'ellerdiki bölgünchilerge artiwatqanliqini, emma Uyghur rayonidiki xelqlerning téxiche ötken iyulda weqening zadi qandaq bolghanliqi we néme üchün meydan'gha kelgenlikini sözleshtin özini ep qachidighanliqini eskertip, u Uyghur rayonidiki kishilerning rohiy halitini mundaq teswirleydu: "ademlerning pütün heriketliri intayin ensiz. Ular olturghan orunduqida xatirjem olturalmay, dem chiqip, dem kiridu. Közliridin ensizchilik chiqip turidu."

U ürümchide burun oqutquchiliq qilghan, emma atalmish "qosh til" ma'aripigha qarshi chiqqanliqi üchün mekteptin qoghliwétilgen memet isimlik bir kishi bilen söhbet élip baghan bolup, muxbir memet isimlik bu kishidin ürümchide 5 - iyul weqesi bolghandin béri qandaq özgirish boldi dep sorighinida, uning jawabi"hökümet peqet bir yuqiri sür'etlik ötüshme köwrük saldi" dégendin ibaret bolghan.

Xewerde körsitilishiche, muxbir ürümchide bezi proféssorlarni ziyaret qilmaqchi bolghanda, ularning özige ürümchi weqesige da'ir so'allarni sorimighandila ziyaritini qobul qilalaydighanliqini éytqanliqini, emma bir proféssor özi bilen körüshüshni qobul qilghanda, buni u proféssorning bashliqi uqup qélip uni xizmettin boshitiwétish bilen tehdit qilghanliqtin amalsiz ziyaritini qobul qilalmighanliqini bayan qilidu. Aptor yene mundaq deydu: ürümchidiki bir tijaretchi manga hökümet özining ishpiyonlirini muxbir qiyapitide terbiyilep ishqa salidu, men özemning saqchigha tutup bérilmeydighanliqimgha qandaq ishinimen, dédi.

Muxbir lawrin kini maqaliside, hökümet ürümchidiki weziyet eslige keldi dep éytsimu, emeliyetning undaq emeslikini, chong bazar etrapidiki her bir kochida yéqindin buyan 4 xil formiliq eskerlerni körgili bolidighanliqini, elwette puqrache kiyin'gen amanliq saqlighuchilarningmu nahayiti jiq ikenlikini, shinjang tibbiy uniwérsitéti etrapida hetta, qoralliq saqchilarningmu barliqini bayan qilidu.

Xewerdin melum bolushiche, 35 yashliq yü shinching isimlik bir xitay muxbirgha "bu yer qarimaqqa ténch körünidu" dégen we özining yénigha pichaq élip yüridighanliqini, Uyghurlardin bir nerse kérek almaydighanliqini, Uyghur qoshniliri we ilgiri Uyghur dostliri bilen sözlishishtin özini epqachidighanliqini éytip bergen. Yü shinching isimlik bu kishi muxbirgha yene "Uyghur rayonidin kétish üchün pul yighiwatimen" dégen.

Muxbir maqalisining axirida, özining ablet isimlik bir tijaretchi Uyghur bilen élip baghan ziyaritining jeryanini mundaq dep teswirleydu: "ablet 3 sa'et boyiche nahayiti mujmel sözlerni qilip, gep egitip olturdi. Kéyin u méni aptomobiligha oltarghuzup sheherning shimaligha élip chiqip ketkendin kéyinla andin könglidiki geplerni qildi. U, 'bizge xizmet bersun, pasportlirimizni yighiwalmisun, diniy eqidilirimizge hörmet qilsun' dédi we shundila mesilining hel bolidighanliqini eskertti."

Yuqiridiki maqalidinmu melum bolghandek, 5 - iyul ürümchi weqesining bir yilliqigha az qalghan künlerde, xitay da'iriliri ürümchide bixeterlik tedbirlirini kücheytishke bashlighan. Istansimiz igiligen melumatlargha asaslan'ghanda, xitay da'iriliri hazir ürümchige bashqa yurttin kélip oquwatqan oqughuchilarni iyul weqesining xatire küni kélishtin burun öz yurtlirigha kétishke mejburlimaqta iken. Muxbirimiz ürümchi sheherlik ma'arip idarisigha téléfon qilghanda télifonni alghan xadim buning shinjang Uyghur aptonom rayonluq ma'arip nazaritining yolyoruqigha asasen élip bériliwatqanliqini bildürgen.

Dunya Uyghur qurultiyining bayanatchisi dilshat rishitning bildürüshiche, xitay da'iriliri aliy mektep oqughuchilirini özige melumat yetküzüshke mejburlawatqan bolup, mektep da'iriliri oqughuchilarni bir - birige köz - qulaq bolushqa, oqutquchilarni oqughuchilirini közitishke qistimaqta iken. Bulardin sirt, ürümchige kirip - chiqidighan éghizlarda puqrache kiyin'gen saqchilar jaylashturulghan bolup, dilshat rishit ependi xitay hökümitining ürümchi weqeside öz yéqinlirini yoqatqan Uyghurlarning jenub we shimaldin ürümchige kélip weqe peyda qilishidin ensirigenliktin ürümchini qamal qilishni ashurghanliqini ilgiri sürdi.

Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.