Хитай өлкилиридә уйғур образиниң хүнүкләштүрүлишидики асаслиқ сәвәб немә?

• Мухбиримиз гүлчеһрәниң бу һәқтики толуқ мәлумати
• Download story audio

Кочидики балилар. Мушундақ балилар ичкиригә алдап, оғурлунуп, елип кетиливатиду. Photo by RFA

Уйғурлар макани йәни хитайниң чегрисиға елинған уйғур аптоном райони гәрчә хитай земининиң алтидин биригә тоғра келидиғандәк зимин болсиму бу җай, бу җайдики хәлқләр , уларниң мәдәнийити шундақла барлиқи хитайлар үчүн аҗайип сирлиқ болуп кәлгән . Қатнаш раваҗланған, учур алақә кеңәйгән бүгүнки күндиму йәнила көп сандики хитайлар уйғур ели һәм уйғур елини чүшәнмәйду? бәзи уйғурларниң инкасиға асаслансақ шундақла хитайдики нурғун тор бәтләргә уйғур яки шинҗаң дегән сөзни чекип издәйдиған болсақ"шинҗаңлиқлар оғри , улар зәһәрлик чекимлик чекиду, улар мәдәнийәтсиз , явайи дегәндәк кәмситилгән көз қараш вә пикирләрни наһайити көп учратқили болиду ? ундақта уйғурларниң образиниң хунуклишишигә сәвәп болған амил хитай өлкилиридә җинайи йолларға мәҗбурланған уйғур балилириму ? яки башқиму?

Бу бирла рәнаниң һекайиси әмәс

15 - Авғуст хитайдики нәнфаң мәркизи шәһәр гезитидә 14 яшлиқ бир уйғур қизиниң шенҗен шәһиригә алдап апирилип оғрилиққа мәҗбурланғанлиқи һәққидә бир хәвәр берилди . Мухбирниң тәсвирләш услубидинла униң уйғурларға нисбәтән анчә чоңқур чүшәнчидә әмәслики көрүнүп турсиму , әмма йәнила униң язған рәнаниң һекайисидин, хитай өлкилиридә уйғур балиларниң қисмәтлириниң давамлишиватқанлиқи ашкарлиниду.

Хәвәрниң биринчи җүмлисила у қизниң сөзини нәқил кәлтүрүп башланған болуп "әмди оғрилиқ қилғум йоқ ,өйүмгә қайтип апамниң ләғмән ейтишиға ярдәмлишимән" дәп йезилған . Шундақла ақсудин алдинип шенҗинға келип янчуқчилиққа мәҗбурланған 14 яшлиқ рәнаниң дәп беришичә у ақсудин кәлгән болуп дадиси һәр қайси өлкиләр арисида қатнап йүрүп кавап сатиду , аписи өйдә ләғмән етиду. Бу йил биринчи айда ата аниси уни шенҗинда оқәт қиливатимән, маңа бир бала баққучи керәк дәп кәлгән бир тонушиға қошуп қойған. Рәна бу киши билән шенҗинға кәлгәндин кейин униң бир алдамчи икәнлики, бала беқишқа әмәс янчуқчилиқ қилишқа алдинип кәлгәнликини билгән.

У шенҗинда оғрилиқ қилип үч ай болғанда сақчилар тәрипидин тутувелинған болсиму16 яшқа тошмиғанлиқи үчүн қоюп берилгән, бу чағда рәна өзини униң юртлуқи дәвалған бир адәм тәрипидин сақчидин елип кетилгән. У бу киши тәрипидин техиму қаттиқ хорлуққа учриған. Күнигә илгирики хоҗайинға 1000 йүән оғрилап тапшурушқа мәҗбурланған болса , бу киши уни 2000 юән тапшурисән дәп мәҗбурлиған, бу вәзипини орундиялмиғанда қаттиқ тил, аһанәт аңлиған вә таяқму йигән.

Бу қиз йеқинда шенҗинда оғрилиқ қиливатқанда шенҗиндики сақчиханиға йәнә киргән. Бу қетим сақчилар униң өйидикиләр билән алақилишип рәнани дадисиниң қолиға тапшуруш алдида икән. Мәзкур хәвәр гәрчә зиянкәшликкә учриған бир қорамиға йәтмигән қизниң сәргүзәштиси болсиму әмма бу нурғун уйғур балилириниң уйғур аилилириниң бешиға келиватқан қисмәт.

Уйғурниң һәммиси....

Хитайниң нурғун шәһәрлиригә таралған оғрилиқ, янчуқчилиқ һәмдә зәһәр сетиш қатарлиқ җинайи һәрикәтләр билән шуғуллиниватқан уйғурлар уйғур кәлгүси әвладларға зиянкәшлик йәткүзүп , җәмийәт аманлиқини бузуп, нашаян ишлар билән өзиниң йүзини төккәндин башқа хитайлар арисида уйғурларниң образини хунукләштүрмәктә дәпму қаралмақта.

Мән шенҗинда байқалған рәна һәққидә йәниму көп учурларға еришиш үчүн издәш тор бәтлиригә уйғур янчуқчи бала дегәнгә охшаш сөзни киргүзгинимдә бир қанчә йүз хитай торидин улиниш чиқти . Мәзкур тор бәтләр арисида яху, соху, тодов дегәнгә охшаш даңлиқ тор бәтләрму бар , буларда мәхсус хитай өлкилиридики янчуқчилиқ қиливатқан уйғур балилар вә уйғурлар һәққидә мәхсус учур һәм мулаһизиләр һәтта шинҗаңлиқ оғрилардин агаһ болуңлар дегән темида мәхсус сөһбәтханилар ечилғанлиқи байқалди. Буниңдики хитайларниң елип барған мулаһизилириниң көп сандикисини тәкитлимисму аңлиғучилиримизға аян болса керәк . Учур йоллиғучи һәм мулаһизә йүргүзгүчи хитайларниң мутләқ көп қисми " бу уйғурлар һәммила йәрдә оғрилиқ қилиду , уларни көргәнла йәрдә уруп юртиға қайтуруветиш керәк" " бу уйғурларниң һәммиси оғри, янчуқчи, зәһәр чекиду , әйдиз тарқитиду" дегәндәкләрни язған. Ашу көргән бир қанчә оғри балиларға қарапла пүтүн уйғурлар мушундақ оғри , мәдәнийәтсиз, явайи дәп баһалар беришкән" һәтта һәддидин ашқанлири " бу уйғурларни қирип түгүтүш керәк" дегәндәк ғәзәплирини ипадиләшкән.

Наһәқ җәмийәт, бурмиланған көз қараш

Булардин хитайларда уйғур һәм уйғур елигә қарита бир тәрәплимә көз қарашниң, кәмситишниң еғирлиқи ипадилинип туриду. Әмма һәр қандақ уйғур тор бетидә хитайларни бу йосунда кәмситиш яки һақарәтләш чәкләнгән һәтта хитай дегән сөзни ишлитишму қаттиқ чәкләнгән буниң өзидинла бир баравәрсизлик ипадилинип туриду.

Һалбуки хитай тор бәтлиридә уйғурлар юқирқидәк еғир кәмситилгән қарашлардин башқиму пикирләрни анда мунда учритиш мумкин . Йәни селиштурма һалда мәлум бир хитай қизниң уйғурлар һәққидики билогда " уйғурлар вә орун бериш" дегән темида язғанлирини мисал алсақ .У қиз мундақ бир адди вәқә арқилиқ хитайларниң уйғурларниң һәқиқий образи һәққидә ойлиниши керәкликини оттуриға қойған, у мундақ язиду ":бир күни достумниң өйигә бардим .Достумниң ата-аниси узун йил шинҗаңда турған болуп ,нәнҗиң кишилириниң орун бошитиш мәсилисидә параңлишип қалдуқ .Достумниң дадиси' % 90 нәнҗиңлиқ орун бошатмайдикән .Бирақ шинҗаңда болса әксичә % 10 пирсәнтила адәм орун бушатмайду" деди .Мән һәйран қалдим вә дәрһалла мән аптобуста яшанғанларға орун бошитип беримән десәм , достумниң аниси бу қисмән әһвал икәнликини ,өзиниң бир қетим аптобуста бир яшанған адәм аптобусқа чиққанда һечкимниң орун бушатмиғанлиқини ,кейин у яшанған адәмниң өзидинму қери биригә орун бошитип бәргәнликини, әгәр шинҗаңда болса қерилар аптобусқа чиқса олтурғанларниң һәммисиниң орунлиридин туруп орун бошитидиғанлиқини, болупму бу җәһәттә уйғурларниң техиму тәшәббускар икәнликини ейтип бәрди.

Буларни аңлаветип бәкму һәйран болдум . Биз нәнҗиңдә уйғурларни янчуқчи билән бағлап чүшинимиз .Бирақ шинҗаңда ?"

Уйғурларда тәрбийә ....

Достумниң аписиниң дейишичә , шинҗаңниң көп қисим җайлирида , кишиләр кәчтә ишик тақимайдикән . Чүнки көп қисим уйғурлар оғрилиқ қилмайдикән . Нәнҗиңдә оғрилиқ қиливатқан уйғур балилар болса алдап әкилип сетивитилгән болуп ,уйғурларниң балилириниң йүтүп кетишидәк әһвал толиму еғир икән .Шуңа нурғун ата-анилар балилирини издәветипту . Уйғур балилириға оғрилиқни өгәткән йәнила ашу деңиз бойидики бир қисим хәнзулар икән . Шуңа гунаһни балиларға қуюш хата икән .Чүнки ислам динида оғрилиқ қилса қоли чанилидиған болуп , балилар буни билмәй уларниң өгәткини буйичә қилидикән . Шуңа гунаһниң һәммиси ашу адәм бедиклиридә икән ........

Ойлап бақсам һәқиқәтән шундақ . Етиқади мустәһкәм диндар һәргизму диниға асийлиқ қилмайду . Әмма биз дики көп қисим кишиләрниң етиқади болмиғачқа , әхлақ чәклимисигиму учримайду . Қанун көпинчә һалларда өз күчини җари қилдуралмайду .Шуңа кишиләрниң өзини соришиға тайиниду .

Нәнҗиңдә уйғур балилири оғрилиқ қилса һәммә адәм көргәнла җайда бирлишип әдибини бериду .Чүнки көп қисим кишиләр ашу һәқиқи уйғур балилириниң әмәлийәттә толиму қаидилик ,коча аптобуслирида болса чоң шәһәр кишилиридинму бәкрәк сапалиқ икәнликини билишмәйду . Уларниң ата анилириниң мушу балиларни қан зар йиғлап ,изләватқанлиқини техиму билмәйду .Чүнки биз бу уйғур балилириға нисбәтән хата чүшәнчидә . Биз өзимизниң илғар шәһәр әслиһәлиридин ,мәдәнийитимиздин, илғар тәрбийә көргәнликимздин пәхирлинип йүримиз. Бирақ биздә чоңларға орун бериштәк әң әқәллий қаидиму йоқ .Достумниң ата-анисиниң нәнҗиңлиқлардин 'ағринишини' аңлап немә дейимишни биләлмидим ."

Нәнҗиңлиқ хитай қизниң сәмимий баянлиридинму хитайларда хитай өлкилиридә уйғурларға болған қарашниң қайси дәриҗидә бурмиланғанлиқини көрәләймиз. Бәзиләр буни шу алдинип оғрилиққа селинған балилардин яки адәм бедиклиридин көрүду, вә яки уларниң ата анисидин һәм җәмийәттин көрүду, бу мәсилидә җүмлидин уйғурлардиму охшимиған көз қарашлар мәвҗут.

Асаслиқ амил -хитайниң сиясити вә хитай милләтчилики

Хитай өлкилиригә алдинип сетилип вә башқа сәвәбләрдин берип оғрилиққа мәҗбурлиниватқан уйғур өсмүр балилири вә буниңдин келип чиқиватқан мунасивәтлик мәсилиләр һәққидә мулаһизә йүргүзүп келиватқан америкидики уйғур зиялийси, уйғур кишилик һоқоқ фондиниң хадими руқийә ханим хитай өлкилиридә уйғурларға нисбәтән пәйда болған кәмситиш көз қарашлириниң мәнбәси һәққидә көз қарашлирини оттуриға қойди. (Гүлчеһрә)