Rus alimining neziridiki Uyghur yéqinqi zaman tarixi

• Muxbirimiz ümidwarning bu heqtiki toluq melumati
• Download story audio

Uyghur yéqinqi zaman tarixi Uyghur omumiy tarixining eng muhim we nazuk qisimi , chünki u bügünki xitay döletchilik siyasiti bilen biwasite munasiwetlik bolghanliqi üchün uninggha qandaq baha bérish mesilisi da'im munazire hem köz qarash ixtilapini keltürüp chiqiridu. Bu mesilide xitay tarixchilirining nuqti'inezerliri bilen Uyghur tarixchiliri jümlidin chet el tarixchilirining nuqti'inezerliri melum derijide oxshimasliqlargha ige .

Topilangmu ? qozghilangmu?

Uyghur xelqining 19-esirde menching xandanliqining hökümranliqigha qarshi élip barghan küreshliri Uyghur siyasiy tarixining muhim bir qisimi bolush bilen birge bügünki xitay döletchilik idiyisi bilen munasiwetlik nazuk mesile bolup hésablinidu.

Xitay tarixchiliri 19-esirde Uyghur élining her qaysi jaylirida yüz bergen keng kölemlik weqelerni adette "topilang" we yaki " xojilarning qalaymiqanchiliqi" shuningdek " chet el jahan'girlirining tajawuzchiliq hem wetenni parchilash qara niyitining ipadisi" dep xaraktér béridu.

Undaqta, 19-esirdiki qozghilanglar rastinla diniy esebiylik tüsidiki topilangmu?

Bu mesile heqqide Uyghur alimliri bilen xitay alimliri jümlidin bir qisim chet el alimliri arisida oxshimighan baha we köz qarash mewjut. Uyghur tarixchiliri bu heriketlerni milliy musteqilliq kürishi dep qarisa, rus alimliri buni "milliy azadliq kürishi" dep qaraydu. Amérikidiki xarward uniwérsitétida türkologiye boyiche doktorluq unwani alghan qahar barat ependi 19-esirdiki Uyghurlarning qozghilanglirining milliy azadliq we musteqilliq kürishi ikenlikini körsetti.

Rusiye alimliri bu témini köp tetqiq qilghan

Rusiye we sabiq sowét ittipaq alimliri Uyghur 19-esir siyasiy tarixi heqqide köp izden'gen bolup, bularning ichide tarix penliri doktorliridin tixonof , guriyéwich, kuznétsop, basxanof , duman, dubrowskaya qatarliq onlighan rus alimliridin bashqa yene dawut issiyéf, ablet xojayof, mensur ruziyéf , malik kebirof qatarliq Uyghur tarixchiliri köp emgek singdürüp, bir qatar tetqiqat kitabliri hem maqalilirini élan qilghan idi.

Bu alimlar öz emgekliride birdek halda 19-esirdiki menching impériyisining Uyghur diyaridiki siyasitini mustemlikichilik siyaset, Uyghurlarning qarshiliq heriketlirini milliy azadliq, qutulush heriketliri dep xaraktérligen . Mana mushundaq idiye ilgiri sürülgen hemde rusiye Uyghur tarixi tetqiqatigha nezeriye jehettin belgilik tesir körsetken maqale rus Uyghur tarixi tetqiqatchisi , proféssor dmitriy tixonofning " 1864-yili sherqiy türkistanda yüz bergen qozghilanglar" namliq meshhur maqalisi bolup hésablinidu.

Bu eser eyni waqitta yuqiridiki köz qarashlarning küchiyishige belgilik tesir körsetkenliki üchün barliq alimlar teripidin birdek étirap qilinish hem maqale-eserliride paydilinishqa érishilgen idi.

Tixonofning köz qarashliri

Proféssor dmitriy tixonof maqaliside 1759-yili menching sulalisi qoshunlirining gherbiy ölkilerdiki qozghilanglarni basturghandin kéyin, Uyghur diyarini bésiwalghanliqini körsitish bilen "1759-yili qeshqeriye bilen jungghariyining bipayan zéminliri xitay impériyisige teripidin axiri qoshuwélindi. Xitay qoshuni bu yéngi rayonlarda heddidin ziyade wehshliklirini namayan qildi. Biraq, xitay basqunchiliri teripidin ishghal qiliwélin'ghan bu rayonlardiki ularning hakimiyiti uzun put tirep turalmidi.

Birinchi qétimliq qozghilangning bashlinishi 1816-yili yüz berdi, bu qozghilang kichikrek bolup, xitay eskerliri uni basturalidi. Bu weqening ehmiyiti shuki, xelq rayondiki xitay hakimiyitining ajiz ikenlikige ishench hasil qildi. On yillar ötkendin kéyin yéngi yeni burunqigha qarighanda küchlükrek dolqun kötürülgen bolup, 1825-1827-yilliridiki heriketning béshida sherqiy türkistanda höküm sürgen aq taghliq xojilar xandanliqining ewladi jahan'gir xoja turdi. 1830-Yili qoqent qoshunlirining yardimi bilen aq taghliq xojilar qisqa muddet hakimiyetni igilidi, 1847- we 1857-yilliri ishghaliyetchilerning hakimiyitini aghdurup tashlashqa bolghan netijisiz urunushlar yene yüz berdi" dep öz bayanlirini bashlaydu.

Uning qarishiche, 1816-yilidin taki 1864-yilidiki kuchar qozghilingighiche bolghan ariliqtiki küreshler toluq ghelibige érishelmigen bolsimu, lékin bularning hemmisi 1864-yilidiki kuchar, ili, xoten, qeshqer qatarliq jaylardiki omumiy yüzlük milliy azadliq küresh dolqunning kötürülishige asas bolghan. Menching hökümranliqida ézilgen xelq öz küchige ishen'gen bolup, xenzu xelqining ichkiri xitayda menching sulalisigha qarshi élip barghan keng kölemlik teyping tyen'go herikitimu menching sulalisini ajizlitip, qoyghan bolup, buning tesiride gherbiy tereplerdiki tungganlar qozghilang kötürgen bolup, bu heriketlerni qeshqeriye we jungghariyidiki tungganlarmu qollighan idi. (Ümidwar)