Qazaqistanda Uyghurshunasliq péni

• Muxbirimiz ümidwarning bu heqtiki melumati
• Download story audio

Péshqedem edebiyatshunas sawut mollawudop ependi

30-Séntebir küni qazaqistanning kona paytexti almatagha jaylashqan sulaymanop namidiki sherqshunasliq inistitutining qarmighidiki ghoja exmet sadwaqasop namidiki Uyghurshunasliq merkizi teripidin uyushturulghan Uyghurshunasliq ilmiy muhakime yighinida alimlar qazaqistan Uyghurshunasliq pénining shekillinish we tereqqiyat basquchliri jümlidin hazirqi weziyiti hemde kélechiki heqqide öz pikirlirini otturigha qoyup ötti.

Uyghurshunasliqning qisqiche tarixi ehwali

Eslide qazaqistan Uyghurshunasliq pénining muhim merkezliridin bolup, türkilogiyining muhim bir qisimi hésablan'ghan Uyghurshunasliq, rusiye we yawropada 19-esirning axirlirida shekillinip, melum netijilerge érishken bolsa, 20-esirning 20-30—yilliridin kéyin moskwa, tashkent we almatini merkez qilghan Uyghurshunas alimlar téximu keng da'ire boyiche izdinip deslepki netijilerni yaratti hemde tunji Uyghur tilshunasliri, tarixchiliri we edebiyatshunasliri yétiship chiqti.

30-Yillarda tashkent ottura asiya dölet uniwérsitétining proféssorliri burhan qasimop, omer qasimop we abdulhey muhemmedi shuningdek yene almutidiki nezerghoja abdusemetop, latip ensari, shakirjanop qatarliq Uyghur alimliri Uyghurshunasliqning tunji wekilliridin bolup qalghan. Bulardin bashqa yene Uyghur siyasiy rehberlidin abdulla rozibaqiyép we isma'il tahirop qatarliqlarmu Uyghurlarning tarixi we til-edebiyat mesililiri boyiche maqalilarni yazghan hemde Uyghurshunasliqning rawajlinishini yéqindin qollighan idi.

Ghoja exmet sadwaqosop namidiki Uyghurshunasliq merkizining ilmiy xadimi, péshqedem edebiyatshunas sawut mollawudop ependi qazaqistandiki Uyghurshunasliqning tereqqiyat basquchlirini eslep ötti. Uning bayan qilishiche,30-yillardiki Uyghurshunasliq Uyghurche derslik matériyallirini neshir qilishni asas qilghan. 49-Yili qazaqistan penler akadémiyisi qarmighida Uyghur-tunggan medeniyet bölümi qurulup, kéyin Uyghur bölümige özgertilgen. Bu bölüm taki 1986-yilighiche qazaqistan penler akadémiyisining tilshunasliq inistituti qarmighidiki Uyghurshunasliq bölümi süpitide ishligendin kéyin moskwaning buyruqi boyiche 1986-yili resmi Uyghurshunasliq inistituti bolup, uningda 80 ge yéqin Uyghurshunas alim tetqiqat élip barghan. Bu mezgilde Uyghurshunasliqning hemme sahesi boyiche köpligen kitablar ,maqalilar élan qilin'ghan bolup, qazaqistan, Uyghurshu'ansliqning ismi jismigha layiq merkizi süpitide tonulghan idi.

50-Yillarda Uyghur-tunggan medeniyet bölümi tughluqjan talipop, ghoja exmet sadwaqosop, abduweli qaydarop qatarliqlarni Uyghurshunasliq boyiche aspirantliqqa alghan. 1957-Yilidin kéyin sawut mollawudop, qurban toxtemop qatarliqlar aspirant bolghan. 50-Yillarda mezkur bölümde tarixchi ershidin hidayetop, ayshem shemiyéwa we yüsüp sunwaza qatarliqlar ishligen.

Uyghurshunasliqning bir mezgil tereqqi qilishi moskwa teripidin quwetlen'gen bolup, bu emeliyette eyni waqittiki jiddiyleshken sowét-xitay munasiwetliri bilen baghlinishliq idi. Sowétler ittipaqi yimirilgendin kéyin qazaqistan hökümiti 1995-yili bu institutini emeldin qaldurup, uni sherqshunasliq inistituti qarmighidiki Uyghurshunasliq merkiziy qilip qoydi. Netijide, köpligen Uyghurshu'anaslar bu sahedin boshap, bashqa kesiplerge almashti.

Uyghurshunasliqta Uyghur alimlirining qoshqa töhpisi

Deslepki Uyghurshunaslarning köpinchisi yawropaliqlar we ruslar bolghan bolsa, 30-yillardin kéyin Uyghurlar özlirining edebiyati, tili, tarixi we étnografiyisi hem bashqa mesililiri boyiche tetqiqat qilishqa bashlidi. 70-90-Yillarda sabiq sowét ittipaqida küchlük Uyghur alimlardin teshkillen'gen bir guruppa Uyghurshunaslar qoshuni yétiship chiqti. Péshqedem Uyghurshunas sawut mollawudop ependining tekitlishiche, sabiq sowét ittipaqi Uyghurshunasliqining wekilliri süpitide 40-yillardiki merhum ershidin hidayétop, 80-90-yillardikilerdin malik kebirop, dawut issiyéw , filologiye alimliridin akadémik merhum murat hemrayéw we ghoja exmet sadwaqasoplarni hem bashqilarni ,péshqedem tilshunas hem Uyghur fonétikashunasliqining asaschiliridin biri hazir, yéshi 80din ashqan doktor tughluqjan talipowni tilgha élish mumkin.

Taki 1995-yilighiche musteqil inistitut bolghan Uyghurshunasliq inistituti özining xamchotigha ige bolup, biwaste Uyghurshunasliq tetqiqat témilirini belgilesh we aspirant teyyarlash hoquqlirigha érishken.

Omumen bir pütün Uyghurshunasliqning tarixigha nezer salghinimizda ,Uyghur alimliri ,tarixchiliri we tilshunasliridin muhemmed imin bughra, ershidin hidayétop we ayshem shemiyéwa hem bashqa köpligen namayendiler ötken esirning 40-yilliridila Uyghur tarixi, medeniyiti we tili heqqide izdinip, Uyghurshunasliqning tereqqiyatigha yol achqan bolsa, 80-90-yillardiki akadémiklardin murat hemrayéw, ghoja exmet sadwaqasop qatarliqlar hemde dawut issiyéw, malik kebirop qatarliq qazaqistan Uyghur tarixchiliri bilen Uyghur élidiki alimlardin turghun almas, abduréhim ötkür we bashqa Uyghur alimliri bu sahening yéngi tereqqiyati hem istiqbalini namayen qildi.

Istiqbal nede?

Qazaqistan musteqil bolghandin kéyin yeni 1995-yili,10 yilgha yéqin mewjut bolghan Uyghurshunasliq inistituti emeldin qaldurulup, qazaqistandiki Uyghurshunasliq péni krizisqa uchrashqa qarap yüzlendi. Uyghurshunasliq resmi bir ilim süpitide hökümet teripidin qollashqa we tereqqi qildurushqa érishelmidi. Burunqi ghoja exmet sadwaqasop namidiki Uyghurshunasliq inistituti kichikkine bir merkezge chüshürilish bilen aran 15 neper alim omumiy sherqshunasliqning bir qisimi süpitide ishlimekte.

Uyghur tilshunas dilnur qasimowa xanim nöwettiki Uyghurshunasliq duch kéliwatqan weziyet heqqide toxtilip ehwalning Uyghurshunasliq üchün paydisiz ikenlikini, belki bu sahening qazaqistanda bir qanche yil ichide yoqilishi mumkin ikenlikini otturigha qoydi. Uning éytishiche, bu hazir héchkimge sir emes. Shu wejidin alimlar Uyghurshunasliq penini saqlap qélish üchün munasiwetlik organlar bilen sözliship, ularning yardimige érishmekchi bolghan.

Qazaqistan alimlirining qarishiche, qazaqistan hökümitining Uyghurshunasliq institutini taqishi we bashqilar yéngi qazaqistan-xitay munasiwetliri bilen baghlinishliq bolup, bu yerde xitayning Uyghur mesilisidiki bésimimu belgilik rol oynighan bolushi mumkin.

Emma, Uyghur tetqiqati xelq'ara xaraktérliq ilim bolup, melumatlargha qarighanda hazir dunya yüzide 40 tin artuq dölette bu sahe boyiche tetqiq qilidighan alimlar bar. Ilgiriki waqitlarda tetqiqatlar asasliqi Uyghurlarning tili, qedimki medeniyiti hem yazma yadikarliqlirigha qaritilghan bolsa, yéqinqi yillardin buyan Uyghur mesilisining xelqaralishishigha egiship, Uyghurlarning hazirqi zaman mesililiri siyasetshunasliq, insanshunasliq nuqtiliridin tetqiq qilinishqa qarap yüzlendi. Amérika bashliq gherb dunyasida Uyghurlarning siyasiy weziyitini tetqiq qilidighan yéngi ewlad alimliri köplep yétiship chiqishqa, Uyghurlar heqqidiki qiziqishlar kéngiyishke qarap yüzlendi. Köpligen uniwérsitétlarda Uyghur mesilisige a'it programmilar tesis qilinmaqta. (Ümidwar)